ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ

αναλύσεις
κειμένων
νεοελληνικής
λογοτεχνίας
Τεύχος Α’
Του νεκρού αδελφού
ΕΙΔΟΣ
Είναι δημοτικό τραγούδι (βλ. σ. 18 σχολικού βιβλίου) που ανήκει στην
κατηγορία των παραλογών (βλ. σ. 20 σχολικού βιβλίου).
Είναι ένα αφηγηματικό επικό1 και συνάμα λυρικό2 ποίημα
Ο ΤΙΤΛΟΣ
Το ποίημα εξ αρχής υποδηλώνει, προϊδεάζει για το θάνατο (νεκρού) και
μάλιστα ορίζει το κυρίαρχο πρόσωπο με την ιδιότητα του αδελφού
ΘΕΜΑ
Η ανάσταση του νεκρού αδελφού για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του.
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
στ. 1- 17 Η πολυπρόσωπη οικογένεια και η αντιμετώπιση του
προβλήματος που γεννά το προξενιό.
στ. 18-28 Το θανατικό της οικογένειας και το ανακάλημα της μάνας.
στ. 29-41 Η νεκρανάσταση το Κωνσταντή και η συνάντηση με την
αδελφή του.
στ. 42-65 Το ταξίδι της επιστροφής.
στ. 66-81 Η επιστροφή της Αρετής στο σπίτι.
στ. 82 Η λύση του δράματος
1 έπος: αφηγείται κατορθώματα ηρώων
2 λυρική: η ποίηση που εκφράζει υποκειμενικά συναισθήματα
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 6 —
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ
στ. 1-5
1. Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη
2. την κόρη τη μονάκριβη την πολυαγαπημένη,
3. την είχες δώδεκα χρονώ κι ήλιος δε σου την είδε!
4. Στα σκοτεινά την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει,!
5. Στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της.
Η οικογένεια
· Το ποίημα ξεκινά με την εικόνα μιας μεγάλης οικογένειας (δίχως
πατέρα) με δέκα παιδιά.
· Η μοναδικότητα (μια σου κόρη, μονάκριβη ) και η ομορφιά της κόρης
(ήλιος δε σου την είδε) και η αδυναμία (πολυαγαπημένη, Στα σκοτεινά
την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει,! Στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε
τα μαλλιά της) που τρέφει γι’ αυτήν η μάνα προοικονομούν την
αρνητική στάση της μάνας στο προξενιό και τον πόνο που αυτή θα
νιώσει όταν θα μείνει μόνη.
· Να σημειωθεί ότι έξι στίχοι είναι αφιερωμένοι στην Αρετή – όνομα με
ιδιαίτερη σημασία, που δηλώνει την ηθική ποιότητα της κοπέλας.
Ακόμη πληροφορούμαστε ότι η οικογένεια την προφυλάσσει από τις
εξωτερικές εργασίες αλλά και από τα βλέμματα των ξένων (ήλιος δε
σου την είδε).
στ. 6-7
6. Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα,
7. να πάρουνε την Αρετή πολύ μακριά στα ξένα.
Το προξενιό
· Προξενητάδες από τη Βαβυλώνα (πρωτεύουσα της Βαβυλωνίας, αρχ.
χώρα της Μεσοποταμίας, χώρα - πόλη μακρινή και πλούσια) ζητούν σε
γάμο την Αρετή.
· Η ομορφιά της κόρης έχει φτάσει στα βάθη της Ανατολής.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 7 —
στ. 8-17
8. Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωσταντΐνος θέλει.
9. «Μάνα μου, κι ας τη δώσομε την Αρετή στα ξένα,
10. στα ξένα κει που περπατώ, στα ξένα που πηγαίνω,
11. αν παμ’ εμείς στην ξενιτιά, ξένοι να μην περνούμε.
12. -Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ’ άσκημα απιλογήθης.
13. Κι α μόρτει, γιε μου θάνατος, κι α μόρτει, γιε μου, αρρώστια,
14. κι αν τύχει πίκρα γη χαρά, ποιος πάει να μου τη φέρει;
15. -Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους αγίους μαρτύρους,
16. αν τύχει κι έρτει θάνατος, αν τύχει κι έρτει αρρώστια,
17. αν τύχει πίκρα γη χαρά, εγώ να σου τη φέρω».
Οικογενειακό συμβούλιο και διαφωνία.
· Το συναισθηματικό κλίμα αλλάζει. Το προξενιό προκαλεί σοβαρό θέμα
προς συζήτηση. Τι θαγίνει με την κόρη;
· Οι οχτώ αδερφοί (ανώνυμοι και υποτονικοί, ώστε να τονιστεί η
‘‘σύγκρουση’’ μάνας - Κωνσταντή) δε θέλουν να δώσουν την Αρετή σε
αντίθεση με τον Κωνσταντή (επώνυμος ως ήρωας, πρωταγωνιστής του
δράματος) ο οποίος ως ταξιδευτής θέλει να έχει κάποιους δικούς του
στα ξένα.
· Η μάνα αρνείται γιατί κι αυτή στην κόρη της βασίζεται σε μια δύσκολη
στιγμή της.
· Ο Κωνσταντής ορκίζεται ότι σε μια τέτοια στιγμή αυτός θα πάει και
θα φέρει την Αρετή κοντά της και έτσι κάμπτει τις αντιρρήσεις της
μάνας.
· Η απόφαση λαμβάνεται με «δημοκρατικές διαδικασίες», αφού όλοι
εκθέτουν τη γνώμη τους και σχετικά επιχειρήματα. Όλοι; Όχι
ακριβώς, αφού η άμεσα ενδιαφερόμενη, η Αρετή, δεν ερωτάται,
πράγμα που φανερώνει τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη και
τον τρόπο που παντρεύονταν.
στ. 18-28
18. Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
19. κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
20. κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν,
21. βρέθηκε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον κάμπο.
22. Σ’ όλα τα μνήματα έκλαιγε, σ’ όλα μοιρολογιόταν,
23. στου Κωσταντίνου το μνημειό ανέσπα τα μαλλιά της.
24. « Ανάθέμα σε, Κωσταντή, και μυριανάθεμά σε,
25. οπού μου την εξόριζες την Αρετή στα ξένα!
26. Το τάξιμο που μου ‘ταξες, πότε θα μου το κάμεις;
27. Τον ουρανό βαλες κριτή και τους αγίους μαρτύρους,
28. αν τύχει πίκρα γη χαρά, να πας να μου τη φέρεις».
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 8 —
Θανατικό στην οικογένεια και κατάρα της μάνας.
· Τα χρόνια πέρασαν, στην οικογένεια έπεσε θανατικό (τα εννιά
αδέρφια πέθαναν, η μάνα έμεινε μοναχή και η κόρη της, η Αρετή,
λείπει μακριά παντρεμένη στα ξένα) που προκαλεί στη μάνα θρήνο
αλλά και οργή, αγανάκτηση για τον Κωνσταντή (υπεύθυνου για την
απομάκρυνση της Αρετής), τον οποίο καταριέται και του θυμίζει τον
όρκο του απαιτώντας την εκπλήρωση του.
στ. 29-32
29. Από το μυριανάθεμα και τη βαριά κατάρα,
30. η γης αναταράχτηκε κι ο Κωσταντής εβγήκε.
31. Κάνει το σύγνεφο άλογο και τα’ άστρο χαλινάρι
32. και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει.
Η νεκρανάσταση του Κωνσταντίνου για την πραγματοποίηση του
όρκου.
— Η κατάρα της μάνας είναι έντονη (μυριανάθεμα βαριά) και φτάνει μέχρι
τον κάτω κόσμο εγείροντας το νεκρό.
— Άλλωστε η εκπλήρωση της υπόσχεσης είναι ικανή να αναστήσει και
νεκρούς
— Φυσικά η νεκρανάσταση είναι εξωπραγματικό και συνταρακτικό
γεγονός, γι’ αυτό συνοδεύεται με σεισμό (η γης αναταράχτηκε).
— Σύμμαχοι του Κωνσταντή είναι τα φυσικά στοιχεία (β. πιο κάτω)
στ. 33-41
33. Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά μπροστά του.
34. Βρίσκει την κι εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.
35. Από μακριά τη χαιρετά κι από κοντά της λέγει:
36. «Άιντε, αδερφή, να φύγομε, στη μάνα μας να πάμε.
37. -Αλίμονο, αδερφάκι μου, και τι είναι τούτη η ώρα;
38. Αν ίσως κι είναι για χαρά, να στολιστώ και να ‘ρθω,
39. κι αν είναι πίκρα, πες μου το, να βάλω μαύρα να ‘ρθω
40. -Έλα, Αρετή, στο σπίτι μας, κι ας είσαι όπως και αν είσαι
41. Κοντολυγίζει τα’ άλογο και πίσω την καθίζει.
Συνάντηση Κωνσταντή – Αρετής και έναρξη ταξιδιού
· Ο Κωνσταντίνος συναντάει την Αρετή και της ζητάει να τον
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 9 —
ακολουθήσει, για να πάνε στη μάνα τους
· Η έκπληξη της κοπέλας είναι έντονη για το απότομο της εμφάνισης
και απαίτησης που προκαλεί ανησυχία (Αλίμονο)
· Ο Κωνσταντής όμως δε δίνει απάντηση στις ερωτήσεις της. Την
ανεβάζει στο άλογο του και ξεκινούν.
στ. 42-65
42. Στη στράτα που διαβαίνανε πουλάκια κιλαηδούσαν,
43. δεν κιλαηδούσαν σαν πουλιά, μήτε σαν χελιδόνια..
44. μόν’ κιλαηδούσαν κι έλεγαν ανθρωπινή ομιλία:
45. «Ποιος είδε κόρην όμορφη να σέρνει ο πεθαμένος!
46. Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
47. -Πουλάκια είναι κι ας κιλαηδούν, πουλάκια είναι κι ας λένε.
48. Και παρέκει που πάγαιναν κι άλλα πουλιά τους λένε:
49. «Δεν είναι κρίμα κι άδικο, παράξενο μεγάλο,
50. να περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους!
51. -Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
52. πως περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους.
53. - Απρίλης είναι και λαλούν και Μάης και φωλεύουν.
54. -Φοβούμαι σ', αδερφάκι μου, και λιβανιές μυρίζεις.
55. - Εχτές βραδίς επήγαμε πέρα στον Αϊ-Γιάννη,
56. κι εθύμιασέ μας ο παπάς με περισσό λιβάνι».
57. Και παρεμπρός που πήγανε, κι άλλα πουλιά τους λένε
58. «Για ιδές θάμα κι αντίθαμα που γίνεται στον κόσμο,
59. τέτοια πανώρια λυγερή να σέρνει ο πεθαμένος!»
60. Τ' άκουσε πάλι η Αρετή κι εράγισε η καρδιά της.
61. «Άκουσες, Κωσταντάκη μου, τι λένε τα πουλάκια;
62. -Άφησ', Αρέτω, τα πουλιά κι ό,τι κι α θέλ' ας λέγουν.
63. -Πες μου, πού είναι τα κάλλη σου, και πού είν' η λεβεντιά σου
64. και τα ξανθά σου τα μαλλιά και τ' όμορφο μουστάκι;
65. -Έχω καιρό π' αρρώστησα και πέσαν τα μαλλιά μου».
Απορία ομιλούντων πουλιών – υποψίες Αρετής και προσπάθεια
Κωνσταντή να την καθησυχάσει
· Στην νυχτερινή πορεία φρίκης συμπλέκονται ο πραγματικός με τον
φανταστικό κόσμο, ενώ παράλληλα εισβάλλει και το εξωλογικό
στοιχείο της ομιλίας των πτηνών, που δηλώνουν την απορία της
φύσης, η οποία θα αποκαλύψει και την πραγματικότητα (το θάνατο
του Κωνσταντή)
· Στο δρόμο του γυρισμού λοιπόν τα πουλιά βλέπουν το θαύμα και
απορούν.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 0 —
· Η Αρετή τα ακούει, ρωτά τον αδερφό της που της απαντάει αόριστα
προτρέποντας την να μη δίνει σημασία στα λόγια των πουλιών.
· Η Αρετή υποψιάζεται από τη μυρωδιά λιβανιού και τα πεσμένα
μαλλιά του αδελφού της ότι είναι νεκρός.
· Ο διάλογος ανάμεσα στα πουλιά, την Αρετή και τον Κωνσταντίνο
συνεχίζεται χωρίς να αποκαλύπτεται άμεσα η αλήθεια, γιατί ο
Κωνσταντίνος υπεκφεύγει με διάφορες εύλογες απαντήσεις.
στ. 66-81
66. Αυτού σιμά, αυτού κοντά στην εκκλησιά προφτάνουν.
67. Βαριά χτυπά τ' αλόγου του κι απ' εμπροστά της χάθη
68. Κι ακούει την πλάκα και βροντά, το χώμα και βοΐζει
69. Κινάει και πάει η Αρετή στο σπίτι μοναχή της.
70. Βλέπει τους κήπους της γυμνούς, τα δέντρα μαραμένα
71. βλέπει τον μπάλσαμο ξερό, το καρυοφύλλι μαύρο,
72. βλέπει μπροστά στην πόρτα της χορτάρια φυτρωμένα.
73. Βρίσκει την πόρτα σφαλιστή και τα κλειδιά παρμένα,
74. και τα σπιτοπαράθυρα σφιχτά μανταλωμένα.
75. Κτυπά την πόρτα δυνατά, τα παραθύρια τρίζουν.
76. « Αν είσαι φίλος διάβαινε. κι αν είσαι εχτρός μου φύγε,
77. κι αν είσαι ο Πικροχάροντας, άλλα παιδιά δεν έχω,
78. κι η δόλια η Αρετούλα μου λείπει μακριά στα ξένα.
79. -Σήκω, μανούλα μου, άνοιξε, σήκω, γλυκιά μου μάνα.
80. -Ποιος είν’ αυτός που μου χτυπάει και με φωνάζει μάνα;
81. -Άνοιξε, μάνα μου, άνοιξε κι εγώ είμαι η Αρετή σου».
Άφιξη στο χωριό – εξαφάνιση Κωνσταντή – διάλογος μάνας και κόρης
· Φτάνουν έτσι στην εκκλησιά όπου ο Κωνσταντής εξαφανίζεται και
χώνεται πάλι στο χώμα με ανάλογο τρόπο με τον οποίο αναστήθηκε
(στ. 68 σεισμό και κρότο).
· Η Αρετή πηγαίνει στο σπίτι της όπου επικρατεί ερημιά και
εγκατάλειψη, προκαλώντας εύλογα την αγωνία της. Το βλέμμα της
ρουφάει (Βλέπει …βλέπει…βλέπει) τη δυστυχία που υπονοείται.
· Η κόρη χτυπάει την πόρτα και ακούγεται η απελπισμένη απάντηση
της μάνας που αρνείται όχι μόνο εχθρούς αλλά και φίλους (στ. 76)
· Στο στ. 77 η Αρετή πληροφορείται για το θάνατο των αδελφών της.
· Η Αρετή αναγγέλλει την παρουσία της και γίνεται η αναγνώριση.
· Τα συναισθήματα και των δύο φαίνονται από τις λέξεις (δόλια,
Αρετούλα, μανούλα, γλυκιά)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 1 —
στ. 82
82. Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο
Εναγκαλισμός και θάνατος μάνας και κόρης.
— Με άκρα λιτότητα και πυκνότητα λύνεται κορυφούμενο το δράμα
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΟΚΗΣ3
§ Η αποστολή προξενητάδων ανατρέπει την ηρεμία και την
υπονοούμενη οικογενειακή ομόνοια. Προκαλεί διάσταση απόψεων και
διχασμό. Με το προξενιό λοιπόν αρχίζει η «δέση» του μύθου (= η πλοκή
της υπόθεσης ως το σημείο που η ευτυχία ή η δυστυχία του ήρωα
κορυφώνεται)
§ Ο όρκος του Κωσταντή, που δίδεται ώστε να καμφθεί η μάνα, θα δώσει
διέξοδο στη διαφωνία και ο γάμος θα συντελεστεί. Μάλιστα ο όρκος θα
συμβάλλει αργότερα στη νεκρανάσταση του κωνσταντή.
§ Το θανατικό, θα ανατρέψει τους οικογενειακούς σχεδιασμούς, θα
αλλάξει την κατεύθυνση της πορείας των πραγμάτων, φανερώνοντας
και το ευμετάβλητο της ανθρώπινης ζωής. Είναι επομένως στοιχείο
περιπέτειας, αφού μεταβάλλει την κατάσταση της οικογένειας από την
ευτυχία στη δυστυχία.
§ Η κατάρα δίνει διέξοδο στο αδιέξοδο που έχει περιέλθει η μάνα και η
όλη αφήγηση: η μάνα δεν μπορεί ν επικοινωνήσεις με την κόρη της. Η
κατάρα υποχρεώνει τον Κωνσταντή να ξαναέρθει στη ζωή για να
επιστρέψει την Αρετή στο σπίτι. Αποτελεί «ανακάλεμα», κάλεσμα του
νεκρού Κωσταντή στη ζωή. Και γι’ αυτό ο ποιητής διακόπτει την
αφήγηση για να παρεμβάλλει την κατάρα σε ευθύ λόγο, για να τονίσει
τη σημασία της στην πλοκή του μύθου. Η κατάρα αποτελεί στοιχείο
εσωτερικής οικονομίας του μύθου, γιατί συντελεί ώστε το αφύσικο
γεγονός της έγερσης του νεκρού να αποκτήσει ένα ισχυρότερο αίτιο, που
κάπως το δικαιολογεί, με αποτέλεσμα να το αποδεχτούμε ως κάτι το
φυσικό, ή τουλάχιστον αισθητικά αναγκαίο.
3 (http://www.scribd.com/doc/19780544/2-)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 2 —
Η λύση
Ο τελευταίος στίχος με το θάνατο μάνας και κόρης κλείνει το μύθο του
ποιήματος φτάνοντάς το στο δραματικό του κορύφωμα. Η λύση που δίνει ο
ποιητής κατορθώνει να οδηγήσει στην υψηλότερη δραματική ένταση τα
συναισθήματα των ακροατών. Καμιά άλλη λύση δε θα μπορούσε να μας
οδηγήσει σ’ αυτή την ένταση των συναισθημάτων που μας δημιουργεί ο
θάνατος των δύο ηρωίδων. Ο ακροατής ζώντας όλη τη δραματικότητα της
ανθρώπινης τύχης και φτάνοντας στη μεγαλύτερη ένταση των
συναισθημάτων του, φτάνει τελικά στην κάθαρση, στη λύτρωση, στην
ψυχική ανακούφιση, που είναι το αποτέλεσμα της μαγείας που δημιουργεί
η υψηλή ποίηση.
Άλλωστε η ζωή και για τις δυο δεν είχε πια κανένα νόημα.
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
 «Στο τραγούδι του νεκρού αδελφού ενυπάρχει ο θάνατος, ο γάμος, η μετοικεσία,
η αγάπη, όμως το σημαντικότερο που κυριαρχεί στην Ελλάδα, στη Σερβία, στη
Βουλγαρία, στην Αλβανία, στη Ρουμανία είναι η ιδέα της υπόσχεσης. Η μπέσα.
Κάποιος δίνει το λόγο του και πρέπει να τον κρατήσει»
Μόργκενστερν
 «Η μάνα απαιτεί και ο γιος αναγκάζεται να κάνει κάτι που δεν είναι του κόσμου
τούτου. Ο γιος αναγκάζεται να αναστηθεί για να τηρήσει την υπόσχεση».
Κατσιαδάκη
 «Πρέπει να έχουμε μπέσα. Ο Κωσταντής σηκώνεται γιατί έχει δώσει λόγο, δεν
τον σηκώνει ο Θεός». Τζέπα
Η οικογενειακή ζωή
· Μεγάλη οικογένεια που αποφασίζει με δημοκρατικές διαδικασίες
· Η γνώμη του καθενός (μάνας και Κωνσταντή) βασίζεται στο
προσωπικό του συμφέρον
Ο γάμος
· Είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής και συνδέεται με τον
αποχωρισμό. Στον ελληνικό γάμο κεντρικό ρόλο παίζουν οι
προξενητάδες, τα πρόσωπα που μεσολαβούν για τη σύναψη μιας
προξενιάς, ενός συνοικεσίου. Η κόρη δεν ερωτάται για τη μοίρα της.
Άλλοι αποφασίζουν και έρχονται να τη ζητήσουν, άλλοι (τα αδέρφια)
αποφασίζουν αν θα τη δώσουν ή όχι.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 3 —
Η ξενιτιά
· Η λέξη «ξένα» (ξένοι, ξενιτιά, εξόριζες στα ξένα) επανέρχεται
συνεχώς.
· Το τέλος του τραγουδιού είναι τυπική σκηνή γυρισμού του
ξενιτεμένου.
(…) «θα παρατηρήσουμε την βασική σημασία που έχει στην έμπνευσή του το θέμα του
χωρισμού. Ο πόθος της επιστροφής, η νοσταλγία για κάτι χαμένο, η αποστροφή για το
ξένο, το αλλότριο, για την ξενιτιά, μας ανάγει ψυχολογικά σε μια λειτουργία όπου τα
διάφορα θέματα γίνονται σύμβολα μιας καθολικής λαχτάρας για επιστροφή..» (Κ. Θ.
Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Ίκαρος,
Η δύναμη του όρκου
· Όρκος είναι βεβαίωση ή υπόσχεση με επίκληση του θείου, Στην
ελληνική και στη ρωμαϊκή μυθολογία με το όνομα Όρκος είναι γνωστή
μία θεότητα την οποία οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν προσωποποίηση
του όρκου που δίνεται. Ο Όρκος μυθολογείται ως γιος της θεάς Έριδας ή
του Αιθέρα και της θεάς Γαίας. Ο `Όρκος τιμωρούσε τους επίορκους,
όσους δηλαδή καταπατούσαν τον όρκο που είχαν δώσει.
· Ο όρκος λοιπόν έχει βαρύτητα, προϋποθέτει πίστη σε αξίες. Αν ο
όρκος δεν εκπληρωθεί, πλήττονται και όλες οι αξίες που μπήκαν
εγγυητές (ουρανός, άγιοι) για την τήρηση του.
Ο θάνατος
· Ο θάνατος κυριαρχεί σε όλο το τραγούδι, αφού όλοι οι ήρωες
πεθαίνουν.
Η κατάρα της μάνας
· Κεντρικό στοιχείο του τραγουδιού Του Νεκρού Αδελφού είναι η κατάρα.
Πιστεύεται ότι η κατάρα του γονιού, και ιδιαίτερα της μητέρας, έχει
καθοριστική σημασία για την ζωή του παιδιού. Ακόμη μεγαλύτερη
δύναμη έχει η κατάρα της ηλικιωμένης μητέρας. «Στα χέρια των
γυναικών», σύμφωνα με την Ελένη Ψυχογιού, «η κατάρα γίνεται
παραβατικό ―και δεισιδαιμονικά ακαταμάχητο― επικοινωνιακό,
δικαιικό, παιδευτικό και συναισθηματικό εργαλείο μεταφυσικής και
συμβολικής εξουσίας, ως μέσο ελέγχου και διαπραγμάτευσης».
Η ανάσταση νεκρών
· Η ιδέα της ανάστασης των νεκρών περιγράφει την επαναφορά των
νεκρών από το θάνατο στη ζωή. Η ακριβής αντίληψη του τόπου, του
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 4 —
τρόπου και του χρόνου αυτής της διαδικασίας ποικίλει σε καθεμία από
τις θρησκείες που διακηρύττουν πίστη στην νεκρανάσταση —όπως ο
Ιουδαϊσμός, ο Ζωροαστρισμός, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ.
· Η διάχυτη πίστη των βαλκανικών λαών στους βρικόλακες συνδέεται με
ενυπάρχει στο τραγούδι. Πολλές είναι οι παραδόσεις και οι
δεισιδαιμονίες γύρω από τον χαρακτήρα των όντων αυτών, αλλά και
γύρω από τους λόγους που ένας άνθρωπος μπορεί να γίνει βρικόλακας,
κατάσταση η οποία τερματίζεται με ορισμένες μαγικές πράξεις. Η
περίπτωση του Κωσταντή, σύμφωνα με την ανάλυση του Ελευθέριου Π.
Αλεξάκη, είναι μια ενδιάμεση κατάσταση βρικόλακα/νεκροζώντανου, ο
οποίος σηκώνεται πρόσκαιρα από τον τάφο, λόγω της μητρικής
κατάρας, για συγκεκριμένο σκοπό και όχι για να βλάψει τους
ανθρώπους.
Το ανακάλεμα
· Το ανακάλεμα είναι θρήνος πάνω στον τάφο του νεκρού προσώπου
και κάλεσμα με το όνομα του για να σηκωθεί και να δώσει κάποια
βοήθεια.
Η ομορφιά και η φροντίδα της κόρης
· Ήλιος δε σου την είδε: Δίδεται μεγάλη φροντίδα για την ασφάλεια και
την τιμή της κόρης. Ακόμη στη λαϊκή αντίληψη η ομορφιά της γυναίκας
σχετίζεται με τη λευκότητα του δέρματος.
Η φύση
— Η φύση είναι παρούσα σε όλο ποίημα. Ήδη από το στ. 3-5 δηλώνεται ότι
την κόρη: ήλιος δε σου την είδε … στ’ άφεγγα τη χτενίζει, Στ’ άστρι και
τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της
— Στο στ. 15 ο Κωνσταντής επικαλείται τον ουρανό ως μάρτυρα της
υπόσχεσής του: Βάλλω τον ουρανό κριτή
— Στους στ. 31-33 η φύση γίνεται σύμμαχος του Κωνσταντή στην
προσπάθεια να επαναφέρει την Αρετή: το σύγνεφο άλογο και τ’ άστρο
χαλινάρι και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει και
κυριαρχεί στο χώρο: Παίρνει τα όρη πίσω του και τα βουνά μπροστά του.
— Τα δυο αδέλφια συναντιούνται σε φυσικό χώρο: Βρίσκει την κι
εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.
— Στους στ. 42-53 και 57-59 τα πουλάκια με ανθρώπινη λαλιά συμμετέχουν
στο δράμα.
— Τέλος στο στ. 70 η γύμνια της φύσης δηλώνει το δράμα: Βλέπει τους
κήπους της γυμνούς, τα δέντρα μαραμένα
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 5 —
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
· Ήρεμη οικογενειακή ζωή => ευτυχία
· Άφιξη των προξενητάδων => ανησυχία
· Θάνατος=> θλίψη, απελπισία, απόγνωση
· Ανάθεμα και κατάρα μάνας => φόβος και αγωνία
· Εξωλογικά στοιχεία => δέος, έκπληξη, απορία
· Ερήμωση σπιτιού => πόνος
· Αναγνώριση μάνας και κόρης => χαρά
· Θάνατος μάνας και κόρης => πόνος
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 6 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.
Μάλιστα ξεκινά με προσφώνηση προς τη μάνα και με β’ πρόσωπο.
°Μονόλογος
· μάνας (επίκληση στο νεκρό Κωνσταντίνο με αναθεματισμούς)
· πουλιών (με ανθρώπινη λαλιά, στοιχείο της τεχνική του δημοτικού
τραγουδιού, που εκφράζουν την έκπληξη και το θαυμασμό της φύσης
για το πρωτοφανές γεγονός)
° Διάλογος
· Κωνσταντίνου - μάνας
· Κωνσταντίνου – Αρετής
· Αρετής - μάνας
Σε αρκετά σημεία ο αφηγητής δίνει το λόγο στους ήρωές του. Έτσι:
α) περιορίζει τη μονοτονία της αφήγησης και χαρίζει ποικιλία στο λόγο.
β) ηθογραφεί άμεσα τα πρόσωπα: από αυτά που λένε
αντιλαμβανόμαστε καλύτερα τις ιδιότητες του χαρακτήρα τους, την
προσωπικότητά τους, τα συναισθήματά τους.
γ) προσδίδει στο λόγο δραματικότητα και ζωντάνια, αυθεντικότητα,
θεατρικότητα, αφού με τους διαλόγους είναι σα να έχουμε τα πρόσωπα
να δρουν μπροστά στα μάτια μας.
° Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, δίχως αναδρομές και πρόδρομες
αφηγήσεις
°Επιτάχυνση (συμπύκνωση του χρόνου αφήγησης – με περίληψη/σύνοψη
=> επιτάχυνση ρυθμού αφήγησης)
· αυτά που συνέβησαν στο μεταξύ,
o (Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
o κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
o κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν)
δίνονται πολύ πυκνά μέσα σε τρεις στίχους με σχήμα πολυσύνδετο
(και σαν.... κι εμπήκε... κι έπεσε κι οι εννιά...)
° Επιβράδυνση για λόγους αφηγηματικής οικονομίας (παράταση του
χρόνου αφήγησης με διάλογο Αρετής – Κωνσταντή)
° Προϊδεασμός: χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 7 —
Εκφραστικοί Τρόποι
° Επανάληψη
(στίχων 13 και 14 στους στίχους 16 και 17, μια επανάληψη που δείχνει να
συνεχίζει ομηρικά πρότυπα.
° Αντιθέσεις: Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη - Οι οχτώ αδερφοί δε
θέλουνε κι ο Κωσταντΐνος θέλει. - Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ’ άσκημα απιλογήθης.
° Τραγική ειρωνεία: Η Αρετή (ήρωας) δεν ξέρει ενώ εμείς (ο αναγνώστης) ξέ-
ρουμε ότι ο αδελφός της είναι νεκρός.
° Προσωποποίηση: μήνες οργισμένοι
° Παρομοίωση: σαν καλαμιά στον κάμπο
°Χρήση παρατατικού χρόνου που δηλώνει διάρκεια.
° Εικόνες στο χώρο της φυσικής πραγματικότητας τώρα.
οπτικές (ερημιάς και εγκατάλειψης)
ακουστικές (χτυπήματα στην πόρτα, το τρίξιμο των παραθυριών)
° Άστοχες υποθέσεις: μάνας προς Αρετή
° Στιχουργική: Ιαμβικός4 δεκαπεντασύλλαβος στίχος, ανομοιοκατάληκτος
και παροξύτονος.
4 ίαμβος; μετρική μονάδα από μια βραχεία και μία μακρά συλλαβή για την αρχαία
ποίηση, από μία άτονη και μία τονισμένη για τη νεότερη
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 1 8 —
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ελεύθερης ανάπτυξης
1. Ποιο πρόσωπο προβάλλεται στους πέντε πρώτους στίχους και τι, κατά
τη γνώμη σας, εξυπηρετεί αυτή η προβολή του;
2. Μεταξύ των στίχων 17 και 18 υπάρχει κάποιο κενό στην αφήγηση. α)
Ποια γεγονότα ή καταστάσεις λείπουν, κατά τη γνώμη σας, από την
αφήγηση; β) Ποια σκοπιμότητα πιστεύετε ότι εξυπηρετεί αυτό το κενό;
3. Πώς μπορούν να δικαιολογηθούν: α) το «μυριανάθεμα» και η «βαριά
κατάρα» (στ. 29) της μάνας προς τον Κωσταντή; β) η «ανάσταση» του
Κωσταντή;
4. Το ταξίδι της επιστροφής έχει χαρακτηριστεί ως «οδοιπορικό αγωνίας»
για την Αρετή. Συμφωνείτε με αυτό το χαρακτηρισμό; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
5. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Κωσταντής για να διασκεδάσει τις
ανησυχίες της Αρετής;
6. Σε ποιους στίχους αποκαλύπτεται η συμμετοχή της φύσης στη δράση
του ποιήματος και γιατί;
7. Πώς παρουσιάζεται η μάνα στο τραγούδι και ποιο ρόλο έχει στην
εξέλιξη της δράσης;
8. Στο τραγούδι εναλλάσσονται ο διάλογος, η περιγραφή και η αφήγηση.
α) Ποια η λειτουργία του κάθε στοιχείου στο τραγούδι; β) Ποιο από τα
στοιχεία αυτά, κατά τη γνώμη σας, υπερισχύει στην ενότητα των στ. 66-
82 και γιατί;
9. «Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν ... δύο» (στ. 82): Πώς θα δικαιολογούσατε το
διπλό θάνατο της Αρετής και της μάνας;
10. Σε ποιο σημείο αρχίζει η πλοκή του μύθου, πού κορυφώνεται και πού
έχουμε τη «λύσι»5 του; Αιτιολογήστε την άποψή σας.
11. Ποιο πρόσωπο του τραγουδιού σας προκαλεί τη μεγαλύτερη συμπάθεια
και γιατί;
12. Πώς δικαιολογείται η απότομη εξαφάνιση του Κωσταντή;
13. Ποιες είναι οι οικογενειακές σχέσεις που διαγράφονται στο ποίημα;
5 Η λύσις του δράματος επέρχεται, όταν αρχίζει η αποκλιμάκωση της τραγικής έντασης
(πρβλ. ριστοτέλους, Περί Ποιητικής).
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 1 9 —
Παραδείγματα ερωτήσεων σύντομης απάντησης
1. Το τραγούδι αρχίζει με μια κατάσταση «ευτυχίας». Πώς προσδιορίζεται
αυτή;
2. Να επισημάνετε στους στ. 42-65 δύο εκφραστικούς τρόπους που
προσδίδουν δραματικότητα στο τραγούδι.
3. Ποιες λέξεις εκφράζουν στους στ. 22-28 το μητρικό θρήνο;
4. Ποιοι στίχοι εκφράζουν και πώς την απεριόριστη αγάπη και τη μεγάλη
αδυναμία που είχε η μάνα της Αρετής προς την κόρη της;
5. Γιατί η μάνα στο μνήμα του Κωνσταντή «ανέσπα τα μαλλιά της», ενώ
στα μνήματα των άλλων γιων της μόνο «έκλαιγε» και «μοιρολογιόταν»;
6. α) Να προσδιορίσετε ενότητες στους στίχους 1-41. β) Να αναφέρετε
επιγραμματικά το θέμα κάθε ενότητας.
7. Να αναφέρετε τις διαφορές που παρουσιάζει το ταξίδι του Κωσταντή
προς την Αρετή από το ταξίδι της επιστροφής τους στην πατρική οικία.
8. Ποια στοιχεία του ποιήματος μας επιτρέπουν να το χαρακτηρίσουμε ως
παραλογή;
9. Ποια εικόνα παρουσίαζε ο Κωσταντής μετά την «ανάστασή» του; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας αναφερόμενοι σε συγκεκριμένους
στίχους του ποιήματος.
10. Να αναφέρετε τους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους αποδίδεται η
συμφορά που έπληξε το σπίτι.
11. «Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού είναι ότι
εμμένει στο ουσιώδες παραλείποντας τις λεπτομέρειες». Να αναφέρετε
δύο περιπτώσεις που επαληθεύουν αυτό το σχόλιο.
Συνδυασμός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντομης απάντησης
1. Το τραγούδι αρχίζει με μια κατάσταση «ευτυχίας». α) Με ποιες λέξεις
προσδιορίζεται; β) Τι εξυπηρετεί, κατά τη γνώμη σας, αυτό το στοιχείο
στην πλοκή του τραγουδιού;
2. Να επισημάνετε τις αντιθέσεις που υπάρχουν στην πρώτη ενότητα (στ.
1-17) του ποιήματος.
3. Στο διάλογο μάνας - Κωσταντή ποιος υπερισχύει; Πώς κρίνετε το
επιχείρημά του;
4. α) Να εντοπίσετε πρόσωπα ή/και γεγονότα που παρουσιάζονται στο
ποίημα και τα οποία αντιστρατεύονται τον κόσμο της πραγματικότητας
και της φυσικής τάξης. β) Να δικαιολογήσετε την παρουσία τους στο
τραγούδι.
5. Να αναφέρετε δύο σημεία στο τραγούδι όπου η δράση επιταχύνεται και
να δικαιολογήσετε τις επιλογές σας.
6. Ποιες από τις τεχνικές της αφήγησης (αφηγηματική περίληψη,
αφηγηματικό σχόλιο, επιβράδυνση, αναδρομική αφήγηση κ.λπ.)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 0 —
μπορείτε να επισημάνετε στο ποίημα; Αναφερθείτε σε συγκεκριμένους
στίχους.
Παραδείγματα ερωτήσεων αντικειμενικού τύπου
Ερωτήσεις της μορφής «σωστό - λάθος»
1. Οι στίχοι του ποιήματος είναι ανομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι.
2. Το ποίημα αυτό εντάσσεται στην κατηγορία των δημοτικών τραγουδιών
της ξενιτιάς.
3. Η αναγνώριση μάνας - Αρετής γίνεται με τα γνωστά στα δημοτικά
τραγούδια «σημάδια».
4. Στο ποίημα αυτό εναλλάσσεται η αφήγηση με την περιγραφή και το
διάλογο.
5. Η «ανάσταση» του Κωσταντή είναι άσχετη με κάθε χριστιανική
αντίληψη σχετικά με την ανάσταση των νεκρών.
Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής
Βάλτε σε κύκλο το γράμμα της απάντησης που θεωρείτε σωστή:
1. Η «ανάσταση» του Κωσταντή είναι δικαιολογημένη, επειδή:
α) πρόκειται για μια «πλαστή κατασκευή»
β) έχει προηγηθεί «το μυριανάθεμα και η βαριά κατάρα» της μάνας (στ. 29)
γ) είναι ένας κοινός τόπος στη λογοτεχνία και δεν μας εντυπωσιάζει
δ) συνδέεται με τις σχετικές λαϊκές δοξασίες.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ - ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Έχει υποστηριχθεί ότι ο μύθος του τραγουδιού Του Νεκρού Αδελφού
συνδέεται με τα γνωστά από την αρχαία μυθολογία για την επάνοδο του
Άδωνη στη γη ή για την ιστορία της Δήμητρας και της κόρης. (Κ.Ν.Λ. Α΄
Λυκείου, σ. 18). Να βρείτε, να καταγράψετε, να παρουσιάσετε στην τάξη
αυτούς τους μύθους και να υποστηρίξετε την άποψή σας σε ένα κείμενο
έκτασης περίπου 400 λέξεων σχετικά με το βαθμό σύνδεσής τους με το
τραγούδι Του Νεκρού Αδελφού.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 1 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Παρατίθεται από μετάφραση: η αντίστοιχη μορφή της παραλογής του
νεκρού αδελφού από τα αλβανικά.
Κωνσταντής και Δοκίνα
Ανήμερα το Μέγα Πάσχα
σφάξαν βόδι στο χωριό,
πήγα πήρα μιαν οκά
το’ ριξα στον τέντζερη.
Βγήκα μέχρι την αυλή
για να φέρω κούτσουρα,
να σου, ήρθε ένα στοιχειό
κι έπεσε στον τέντζερη
και φαρμάκωσε τους γιους μου,
εννιά γιους κι εννιά νυφάδες
κι εννιά με τα μωρά τους.
Μου αδειάσαν εννιά κούνιες,
μου καήκαν εννιά προίκες,
εννιά όπλα βουβαθήκαν.
Κωσταντή, κακό ν' ακούσεις
που την πάντρεψες στα ξένα
τη Δοκίνα μας, αλάργα
πέρα από τρία βουνά.
Ανήμερα το Μέγα Πάσχα
η Δοκίνα χόρευε.
Ο Κωσταντής βγήκε απ' τον τάφο,
άλογό του έγιν' η πέτρα,
και το χώμα σέλα του,
τρέχοντας πάει στη Δοκίνα.
—Καλώς ήρθες, αδερφέ μου.
Αν μου ήρθες για καλό,
να ντυθώ σαν γερακίνα,
κι αν μου ήρθες για κακό,
να ντυθώ σαν καλογριά.
—Έλα, αδερφή, ως είσαι.
Στ' άλογο την ανεβάζει,
τα πουλιά στο δρόμο λέγαν:
—Τσιλιβίου, βίου, βίου
ίσως να 'ναι ο αγέρας.
—Είδατε; Δεν είδατε;
Περπατάει λευκή πουλάδα
η ζωντανή με τον νεκρό.
Φτάσανε στην εκκλησία:
—Πήγαινε εσύ, Δοκίνα,
εγώ πάω στο άγιο βήμα,
τόχω εκεί το σπίτι μου.
Πήγε χτύπησε την πόρτα:
—Ποιος να είναι που χτυπάει;
Μήπως μια κακιά γυναίκα,
μήπως η ίδια η χολέρα,
που μου πήρε τα παιδιά μου;
—Μάνα, άνοιξε την πόρτα,
η μοναχοκόρη σου είμαι.
—Και ποιος σ' έφερε, Δοκίνα;
—Μ' έφερε ο Κωνσταντίνος.
—Τι μου λες, ο Κωνσταντίνος,
τρία χρόνια μες στο χώμα
και δεν έλιωσε ακόμα;
Στο κατώφλι η μια κι η άλλη
σπάσαν σαν κρασιού φιάλη.
(μτφρ. Ανδρέας Ζαρμπαλάς,
σελ. 111-112)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 2 —
Παρατίθεται από μετάφραση: η αντίστοιχη μορφή της παραλογής του
νεκρού αδελφού από τα σερβικά
Η κόρη και τ' αδέρφια της
Μάνα με τους εννιά τους γιους και με τη μια την κόρη
την κόρη τη μονάκριβη, την πολυαγαπημένη
τους τάιζεν και τους πότιζεν, ώσπου να μεγαλώσουν.
Φτάσαν οι γιοι της για γαμπροί κι η κόρη της για νύφη,
κι ήρθαν να τη γυρέψουνε οι τρεις προξενητάδες. [...]
Στο κοιμητήρι είδεν εννιά και νιόσκαφτους τους τάφους
και το μαντάτο το πικρό δαγκάει τα σωθικά της,
που ο Γιόβαν πάει στου Χάροντα, με τ’ άλλα της τ’ αδέρφια.
Ευθύς κι αμέσως κίνησε στο σπίτι της να φτάσει,
κι έφτασε μόνη κι έρημη στη θύρα την κλεισμένη
κι ακούει κοράκους κρώζουνε, κοράκους και θρηνούνε.
Κι ουδέ κοράκοι κρώζουνε, κοράκοι ουδέ θρηνούνε
μόν' είναι ο θρήνος ο γοερός της γερασμένης μάνας. [...]
«Σήκω, μανούλα μου, άνοιξε, σήκω γλυκιά μου μάνα,
δεν είμαι ο πικροχάροντας, η θυγατέρα σου είμαι
κι ήρθα κοντά σου, η Γέλιτσα, από τους ξένους τόπους. [...]
Κατέβηκεν η μάνα της, την πόρτα της ανοίγει [...]
κι οι δυο στη γης επέσανε, κι οι δυο ξεψυχισμένες.
(μτφρ. Ηλίας Λάγιος - Ισμήνη Ραντούλοβιτς, σελ. 411-414)
Διδακτικές προεκτάσεις και καινοτομίες
Μελετήστε και σχολιάστε τον ομόθεμο πίνακα λαϊκής τέχνης
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 3 —
Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή
ΕΙΔΟΣ
Δημοτικό ακριτικό τραγούδι (βλ. εισαγωγή του σχολικού βιβλίου σελ. 20,21)
Το τραγούδι παρουσιάζει αναλογίες με τον Ομηρικό μύθο για τους
μνηστήρες της Πηνελόπης και την εκδίκηση του Οδυσσέα.
ΘΕΜΑ
Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή, και η ματαίωση του γάμου της με τον
απαγωγέα.
ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
α': Στίχοι 1 - 3.
Κάτω στα ρούσια χώματα και σε βαθύ λιβάδι
εκεί σπέρνει ο Διγενής με τ' ώριον του ζευγάρι.
Φακήν και ρόβιν έσπερνε, ταήν του ζευγαριού του.
Ήρεμη αγροτική καθημερινότητα του Διγενή.
§ Τυποποιημένη εισαγωγή που παρουσιάζει το Διγενή σε μια όχι
συνηθισμένη δραστηριότητα, του καλλιεργητή (σπέρνει τροφή για τα
άλογα του), μάλλον για να τονιστεί η γεμάτη κινδύνους ζωή τους, όπως
θα φανεί στη συνέχεια.
§ Το τραγούδι ξεκινά με μια ήρεμη αγροτική εικόνα, ώστε να προκληθεί
αντίθεση με την ανακοίνωση της αρπαγής της γυναίκας.
§ Δηλώνεται ο τόπος, που είναι ένα χωράφι πλούσιο και εύφορο (ρούσια,
βαθύ )
§ Ξεχωρίζει το ζευγάρι (άλογα ή βόδια) που είναι ώριον(όπως ταιριάζει
στο Διγενή)
§ Κατόπιν δηλώνεται το πρόσωπο που δεν είναι τυχαίο (Διγενής).
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 4 —
β': Στίχοι 4-8.
Πουλάκιν πήγεν κι ήκατσεν στην όσκερην τ' αλέτρου.
- «Εσύ σπέρνεις, βρε Διγενή, μα την καλή σου κλέψαν».
- «Αν την εκλέψανε εχτές, να πα' να την γυρεύω,
αν την έκλεψαν σήμερα να κάμω την σποριά μου».
«Εγώ σου λέω, Διγενή, πως την καλή σου κλέψαν».
Η αναγγελία της απαγωγής της γυναίκας του Διγενή
§ Η αναγγελία της απαγωγής της γυναίκας του Διγενή γίνεται απότομα
από ένα πουλάκι (ανθρωπομορφικό στοιχείο συνηθισμένο στη δημοτική
ποίηση).
§ Η αρπαγή γυναικών, εθιμικά καθιερωμένη στους Άραβες, συναντάται
και σε προγενέστερες κοινωνίες.
§ Ο Διγενής υπερβολικά ψύχραιμος, με αυτοπεποίθηση που αρμόζει σε
ένα υπερήρωα, ζητά διευκρινίσεις που δε δίνονται στο σύντομο διάλογο
με το πουλάκι.
γ': Στίχοι 9-13.
Και το ζευγάριν 'νέφηκε, στον στάβλον του πηγαίνει,
Παίρνει τ' αργυροκλείδια του, τον στάβλον ξεκλειδώνει.
Τους στάβλους εξεκλείδωσε, τους μαύρους ενερώτα.
Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν,
όσοι τον εκαλόδανε επέσαν κι εψοφούσαν.
Η άφιξη στο στάβλο
§ Ο Διγενής πηγαίνει στον πλούσιο στάβλο για να ξεκινήσει με τη
βοήθεια των αλόγων του τη διάσωση της γυναίκας του
§ Ο στ. 11 αποδίδει τη συζήτηση με τα άλογά του που θυμίζει ανάλογες
σκηνές από την Ομηρική Ιλιάδα
§ Ο Διγενής έχει όψη φοβερή, αφού προκαλεί φόβο στα άλογά του. Εδώ
πλέον ο Διγενής δεν εμφανίζεται πλέον ως γαιοκτήμονας αλλά ως
πολεμιστής.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 5 —
δ': Στίχοι 14 - 21.
Ένας μαύρος, παλιόμαυρος, χίλιω χρονώ κοντιάρης
εστάθην και 'ποκρίθην του σαν κάλλιο παλικάρι.
-«Αν είν' για την κυρά καλή, εγώ να σου την φέρω,
γιατί με κρυφοτάιζε αφ' τ' ακριβό κριθάρι,
γιατί με κρυφοπότιζε μες σ' αργυρή λεγένη.
Δέσε μου τη μεσίτσα μου με λαχουρί ζωνάρι·
σφίξε μου το κεφάλι μου με συρματένια τρίχα
κι αμέσως την κυρά καλή εγώ θα σου την εύρω»
Το γέρικο άλογο ως σύμμαχος στη δοκιμασία του Διγενή
§ Ένα γέρικο άλογο, ταλαιπωρημένο από το χρόνο, σε αντίθεση με τα
άλλα, αναλαμβάνει την αποστολή διάσωσης
§ Το άλογο είναι κατάλληλος σύμμαχος, γιατί είναι έμπειρο σε μάχες
(χίλιω χρονώ κοντιάρης, κάλλιο παλικάρι).
§ Το ίδιο το άλογο, με ανθρώπινη λαλιά, εξηγεί τους λόγους για τους
οποίους αναλαμβάνει την αποστολή (ως ανταπόδοση για τις
περιποιήσεις που έτυχε από την απαχθείσα). Ζητάει όμως να
«καλοντυθεί» να προετοιμαστεί κατάλληλα από το Διγενή.
§ Ο συναισθηματικός δεσμός των ακριτών με τα άλογα είναι φανερός.
ε': στίχοι 22 - 28.
Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει.
Ο μαύρος σιλιμούντρησε, κι η κόρη γνώρισέν το.
- «Πάψε, παπά, τα γράμματα και, διάκο, τα βαγγέλια
κι ο μαύρος μου σιλιμουντρά κι ο Διγενής είν' κι ήρτε»
Κι ο μαύρος εγονάτισε κι επάνω του την πήρε.
Κι όσο να πουν, για δείτε το! παίρνει σαράντα μίλια
κι όσο να πούνε, πιάτε το! μήτ' ήτο μήτ' εφάνη.
Η διάσωση της γυναίκας του Διγενή
§ Με λιτότητα αποδίδεται η διάσωση της γυναίκας του Διγενή
§ Μάλιστα αυτό γίνεται την έσχατη ώρα (ο παπάς είναι έτοιμος να
ευλογήσει το γάμο με τον απαγωγέα) και η επιστροφή τους.
§ Στο στ. 23 δηλώνονται τα σημάδια αναγνώρισης του αλόγου από τη
γυναίκα και στους δύο επόμενους η αντίδρασή της.
§ Οι στ. 26-28 κλείνουν το τραγούδι με την αστραπιαία αναχώρηση του
ζευγαριού.
§ Η διαταραχθείσα ισορροπία αποκαθίσταται και το ηρωικό κύρος του
Διγενή επιβεβαιώνεται.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 6 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΟΚΗΣ
§ Η αναγγελία της απαγωγής από το πουλάκι, που διακόπτει την
ειρηνική ενασχόληση με τη γεωργία και οδηγεί το Διδενή στους
σταύλους.
§ Η ανάληψη της σωστικής αποστολής από το γέρικο άλογο, που
κινητοποιεί το μύθο, μιας και τα υπόλοιπα άλογα δεν αναλαμβάνουνε
δράση.
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
α) Ο ηρωισμός και η ανδρεία του Διγενή και συνεκδοχικά των ακριτών
§ Η αντίδραση του Διγενή στην αναγγελία της απαγωγής (αν την
έκλεψαν σήμερα να κάμω την σποριά μου».) φανερώνει την ψυχραιμία
και την αυτοπεποίθηση του ήρωα.
§ Ακόμη η αντίδραση φόβου των αλόγων του (Όσοι μαύροι τον είδανε
αίμαν εκατουρούσαν), υποδηλώνει το επιβλητικό παρουσιαστικό του
§ αλλά και η διαδικασία (ταχύτητα, απλότητα, αποφασιστικότητα) της
διάσωσης συνηγορούν στον ηρωισμό του Διγενή, που αποκτά
υπερφυσική διάσταση φανερώνοντας τον θαυμασμό που προκαλούσαν
οι ακρίτες στο λαό.
§ Τα ακριτικά τονίζοντας τον ηρωισμό των ακριτών έδιναν δύναμη στους
υπόδουλους (στους Φράγκους ή του Τούρκους).
β) Ο δεσμός των ακριτών με τα άλογα
§ Τα άλογα των ακριτών αισθάνονται (φόβο αλλά κυρίως ευγνωμοσύνη).
Εδώ αντανακλώνται επιδράσεις αραβικές αλλά και αρχαιότερες (βλ.
σχέση ομηρικών ηρώων με τα άλογά τους). Οι ακρίτες λοιπόν είχαν
έντονο δεσμό με τα άλογα. Αυτό εξηγείται, αν σκεφτούμε ότι η βασική
τους δραστηριότητα ήταν ο πόλεμος. Αυτό επέβαλε να χρησιμοποιούν
άλογα, από την ποιότητα, ταχύτητα, αντοχή κ.λπ. των οποίων
εξαρτιόταν η εκπλήρωση του καθήκοντός τους αλλά και η ίδια η ζωή
τους. Ακόμη το γεγονός ότι ζούσαν στια άκρες, στα σύνορα
απομονωμένοι καθιστούσε το άλογο απαραίτητο. Να σημειωθεί ότι στη
σχέση του ακρίτη με το άλογό του αντανακλάται η αρχαιοελληνική
παράδοση. Η κατοχή αλόγων ήταν ένδειξη πλούτου και δύναμης. Στα
απέδιδαν ευαισθησία και νοημοσύνη. Στον όμηρο ήρωες μιλούν στα
άλογά τους. Συχνά οι ομηρικοί ήρωες μιλούν στα άλογα τους. Μάλιστα
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 7 —
τα άλογα του Αχιλλέα με τη παρέμβαση της Ήρας διαλέγονται μαζί του.
§ Να σημειωθεί ότι το άλογο-βοηθός του ήρωα, ο μαύρος, παλιόμαυρος,
χίλιω χρονώ κοντιάρης, μιλά με τον Διγενή (εστάθην και 'ποκρίθην του),
παρομοιάζεται με παλλικάρι (σαν κάλλιο παλικάρι), έχει συναισθη-
ματικά και ηθικά κίνητρα (ευγνωμοσύνης) για την κυρά καλή, εγώ να
σου την φέρω, έχει απαιτήσεις (λαχούρι ζωνάρι, συρματένια τρίχα)
§ Ακόμη και η γυναίκα του Διγενή έχει ιδιαίτερη σχέση με τα άλογα (η
κυρά τα κρυφοτάιζε αφ' τ' ακριβό κριθάρι,γιατί με κρυφοπότιζε μες σ'
αργυρή λεγένη .Ο μαύρος σιλιμούντρησε*, κι η κόρη γνώρισέν το).
γ) Η αρπαγής της γυναίκας
§ Το θέμα είναι διαδομένο στα ακριτικά τραγούδια και απαντάται και στο
έπος του Διγενή.
§ Φανερώνει τους συνεχείς κινδύνους που είχαν να αντιμετωπίσουν οι
ακρίτες και την αγωνιστική τους εγρήγορση και αναφέρεται στο αραβικό
έθιμο της απαγωγής γυναικών, έθιμο που είχε γίνει θεσμός με νομική
υπόσταση.
δ) Ο πλούτος των ακριτών κατά τη λαϊκή αντίληψη
§ Ο Διγενής διαθέτει ρούσια χώματα (κοκκινόχωμα) που είναι είναι πάρα
πολύ εύφορα
§ Το λιβάδι του Διγενή είναι βαθύ, διαθέτει πλούσια βλάστηση,
§ Το ζευγάρι του είναι ώριον, ωραίο, ξεχωριστό
§ Τα κλειδιά του σταύλου είναι αργυρικλείδια, κατασκευασμένα από
άργυρο, ασήμι
§ Ο ήρωας διαθέτει πολλά άλογα που φανερώνουν οικονομική άνεση
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 2 8 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Εναλλαγή αφήγησης με διάλογο
° Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.
° Διάλογος (παραστατικότητα, αμεσότητα) του ακρίτη με πουλί και άλογο
° Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, δίχως αναδρομές και πρόδρομες
αφηγήσεις
° Επιτάχυνση (συμπύκνωση του χρόνου αφήγησης – με
περίληψη/σύνοψη => επιτάχυνση ρυθμού αφήγησης). Η εξέλιξη της δράσης
στην ιστορία που μας αφηγείται το τραγούδι είναι γίνεται με άλματα. Η
μεταφορά του Διγενή από τα χωράφια στο στάβλο (Και το ζευγάριν 'νέφηκε,
στον στάβλον του πηγαίνει) και από το στάβλο στην εκκλησία (Βιτσιά δίνει
του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει) αποδίδεται σε ένα στίχο.
Εκφραστικοί τρόποι
° Ασυνήθιστη συσσώρευση επιθέτων στους στ. 1-2, (στο δημοτικό
τραγούδι κυριαρχεί το ρήμα), ώστε να φανεί ο πλούτος του Διγενή.
° Επανάληψη: σπέρνει… έσπερνε… σπέρνεις… σποριά, κλέψαν…
εκλέψανε…έκλεψαν…κλέψαν, στάβλον…στάβλον…στάβλους, μαύρους…
μαύροι…μαύρος.
° Προσωποποίηση πουλιού και αλόγου.
° Εικόνες της ειρηνικής αγροτικής ζωής, του ομιλούντος πουλιού, της
αντίδρασης των αλόγων, του επικείμενου γάμου στην εκκλησία κ.λπ.
° Αντιθέσεις:
- ειρηνική αγροτική ζωή - απαγωγή της γυναίκας
- η αντίδραση φόβου όλων των αλόγων εκτός από ένα
° Παρομοίωση (σαν κάλλιο παλικάρι»).
° Υπερβολή: χίλιω χρονώ κοντιάρης, αίμαν εκατουρούσαν, εψοφούσαν,
Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει, Κι όσο να πουν, για δείτε
το! παίρνει σαράντα μίλια
° Διαπλοκή χρόνων (ενεστώτα, αορίστου, παρατατικού): σπέρνει ,
έσπερνε, ήκατσεν, εκλέψανε, γυρεύω, , πηγαίνει,, εξεκλείδωσε, τους
μαύρους, ενερώτα κ.λπ.
° Στοιχεία εξωλογικά : Τα ομιλούντα ζώα, η αντίδραση των αλόγων, η
ταχύτητα μετάβασης στην εκκλησία, η επιστροφή
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 2 9 —
° Τυπικά μοτίβα δημοτικής ποίησης
- η εισαγωγή που προσδιορίζει τον τόπο (Κάτω στα ρούσια χώματα και σε
βαθύ λιβάδι…)
- το ομιλών πουλί
- η διάσωση της κόρης
° Στιχουργική
Ιαμβικός6 δεκαπεντασύλλαβος στίχος, ανομοιοκατάληκτος και παροξύτονος.
6 ίαμβος; μετρική μονάδα από μια βραχεία και μία μακρά συλλαβή για την αρχαία
ποίηση, από μία άτονη και μία τονισμένη για τη νεότερη
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 3 0 —
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Το τραγούδι ανήκει στον κύκλο των ακριτικών τραγουδιών. Ποια
στοιχεία του απεικονίζουν τη ζωή των ακριτών, όπως τη γνωρίζουμε
από την ιστορία;
2. Να εντοπίσετε τις θεματικές ενότητες του τραγουδιού και να γράψετε
έναν πλαγιότιτλο για την καθεμία.
3. Στα αφηγηματικά μέρη του τραγουδιού βρίσκουμε πολλά ρήματα σε
ενεστώτα. Πώς ονομάζεται ο ενεστώτας αυτός και ποια η λειτουργία
του;
4. Στο τραγούδι υπάρχουν στοιχεία εξωλογικά (εξωπραγματικά) και
υπερβολές, που αποτελούν γνωρίσματα της δημοτικής ποίησης. Να
δώσετε από δύο παραδείγματα μέσα από το κείμενο.
5. «Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν, όσοι τον εκαλόδανε επέσαν
κι εψοφούσαν»: Πώς ερμηνεύετε την αντίδραση των αλόγων;
6. Ποια κίνητρα ωθούν το γέρικο άλογο να αναλάβει δράση και ποιοι
δεσμοί τονίζονται ιδιαίτερα;
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 3 1 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Συνεξετάζοντας το τραγούδι μας με το παρακάτω ακριτικό «Ο γιος της
χήρας», να εντοπίσετε ομοιότητες και διαφορές ως προς το περιεχόμενο.
Ο γιος της χήρας
Χήρας υγιός εγεύεντο σε μαρμαρένια τάβλα.
χρουσά ΄ταν τα πιρούνια ντου κι ολάργυρα τα πιάτα
κι η κόρ΄ απού τόνε κερνά ασημοκουκλωμένη.
Μ΄ η μάναν του στη μια μεριά φτάνει ξαγκριγεμένη.
-«Γεύεσαι, γιε μου, γεύεσαι κι οι Φράγκοι σ΄ επλακώσαν».
-«Πρόβαλε, μάνα μου, να ιδείς πόσες χιλιάδες είνιαι·
Κι αν είνιαι δυο να χαίρομαι, κι αν είνιαι τρεις, να πίνω
Κι αν είνιαι περισσότεροι, σελώσετε το μαύρο».
-«Εβγήκα, γιε μου,κι είδα τσοι, μα μετρημό δεν έχουν».
-«Σελώσετε το μαύρο μου, καλογιγλώσετέ τον
και δώς΄ μου μάνα, το σπαθί, τα΄ αγιοκωνσταντινάτο,
να βγω, να ιδώ τον πόλεμο που κάνουνε οι Φράγκοι».
-«Μαύρε μου, γοργογόνατε κι ανεμοκυκλοπόδη,
πολλές φορές μ΄ εγλίτωσες από βαριές φουρτίνες·
κι α με γλιτώσεις κι απ΄ αυτή, θα σε μαλαματώσω.
Τα τέσσερά σου πέταλα χρουσά θα σου τα κάμω,
Τα δαχτυλίδια τση ξανθής σκάλες και χαλινάρια».
Στο έμπα χίλιους έκοψε, στο έβγα δυο χιλιάδες
Κι εις τ΄ άλλο στριφογύρισμα δεν ηύρηκε να κόψει,
Παρά τον Πολυτρίχηλο εις το σκαμνί ΄ποκάτω·
και βάνει το χεράκι ντου την κεφαλήν ντου πιάνει·
κι ο ουρανός εσείστηκε κι η θάλασσα μουγκίστη
κι άγγελος απού τσ΄ ουρανούς σέρνει φωνή μεγάλη.
-«Σώνει σε μπλιό, χήρας υγιός, κι ο κόσμος θα βουλήσει
κι ο ουρανός εσείστηκε κι η θάλασσα μουγγίστη».
--------------------------------------------------
ξαγκριγεμένος: εξαγριωμένος
καλογιγλώνω: εφαρμόζω τα λουριά που σφίγγουν τη σέλα ή το σαμάρι
μουγγίστη: μούγγρισε
θα βουλήσει: θα βουλιάξει
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 3 2 —
Της Δέσπως (25 Δεκεμβρίου 1803)
ΕΙΔΟΣ
Δημοτικό ιστορικό τραγούδι (βλ. σχολικό βιβλίο σελ. 21-22), αφού η
υπόθεσή του βασίζεται σε πραγματικό ιστορικό γεγονός της ελληνικής
Ιστορίας.
ΘΕΜΑ
Η άρνηση υποταγής, η αντίσταση της Δέσπως Μπότση και των συγγενών
της κατά των Αρβανιτών του Αλή πασά και ο ηρωικός θάνατός τους» (στον
πύργο του Δημουλά).
ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
α’: (στ. 1 – 5) εισαγωγή
Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.
Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;
Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.
Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια.
Αρβανιτιά την πλάκωσε στου Δημουλά τον πύργο:
Το ιστορικό γεγονός
§ Το τραγούδι ξεκινάει με την τυπική μορφή πολλών ιστορικών και
κλέφτικων τραγουδιών
§ Η έναρξη είναι απότομη και γίνεται με μια ακουστική εικόνα
τουφεκισμών
§ Ο αφηγητής διερωτάται (βλ. άστοχα ερωτήματα παρακάτω) στο στ. 2
μήπως οι πυροβολισμοί πέφτουν για κάποιο χαρμόσυνο γεγονός,
πράγμα που διαψεύδει στο στ. 3, δίνοντάς μας τις ιστορικές πηροφορίες
σχετικά με το ποιος με ποιον εναντίον ποιυ και πού πολεμά: η Δέσπω
κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια. Αρβανιτιά την πλάκωσε στου
Δημουλά τον πύργο.
§ Ο όγκος της εχθρικής δύναμης και η ασφυκτική πολιορκία δίνονται λιτά
με τη ρηματική ενέργεια («την πλάκωσε»). Έτσι εικονοπλαστικά το
αμέτρητο πλήθος πιέζει σαν ογκόλιθος την ατομική δύναμη
προσπαθώντας να τη συνθλίψει. (Χ.Γ. Ρώμας)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– 3 3 —
β’ (στ. 6-9)
"Γιώργαινα, ρίξε τ' άρματα, δεν είναι εδώ το Σούλι.
Εδώ είσαι σκλάβα του πασά, σκλάβα των Αρβανίτων."
"Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι αν τούρκεψεν η Κιάφα,
η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκαμε, δεν κάνει".
Ο διάλογος της Δέσπως με τους εχθρούς
§ Η ποιητική καταγραφή του γεγονότος που έγινε στην προηγούμενη
ενότητα δίνει τη θέση της στο σύντομο διάλογο των εμπλεκόμενων στη
μάχη.
§ Οι εχθροί καλούν, διατάζουν τη Δέσπω να παραδοθεί.
§ Για να κάμψουν το φρόνημά της τής θυμίζουν ότι τα δεδομένα πια
άλλαξαν, τονίζοντας με την επανάληψη ότι είναι σκλάβα και ότι δεν
είναι εδώ το Σούλι, δηλαδή δεν είναι τόπος ελεύθερος.
§ Η Δέσπω απαντά περήφανα ότι παρ’ όλη την ήττα των ηρώων
(Σουλιωτών) η ίδια δεν αποδέχεται τη σκλαβιά.
§ Να σημειωθεί ότι δεν καταγράφονται λεπτομέρειες, που θα χαλάρωναν
το ρυθμό της αφήγησης.
γ’ (στ. 9-12)
Δαυλί στο χέρι άρπαξε, κόρες και νύφες κράζει:
"Σκλάβες Τούρκων μη ζήσωμε, παιδιά μ', μαζί μου ελάτε".
Και τα φυσέκια ανάψανε, κι όλοι φωτιά γενήκαν.
Η αυτοθυσία
§ Με γοργό ρυθμό ο αφηγητής αποδίδει την αντίδραση της Δέσπως: καλεί
τις συγγενείς σε ανυποταγή, παραμερίζει τη μητρική ιδιότητα (κόρες
παιδιά μ').
§ Η αναφώνηση στα παιδιά της δείχνει τη στοργή της που όμως δεν τη
λυγίζει.
§ Δίχως δισταγμό τινάζει τα πάντα στον αέρα. Το όλοι περιλαμβάνει και
τους εχθρούς.
@ Στο τραγούδι συνυπάρχει το δραματικό με το ηρωικό στοιχείο, με
κυρίαρχο το δεύτερο. Αποδίδεραι ποιητικά ένα πραγματικό γεγονός.
Πρόσωπα (Δέσπω, Γιώργαινα, νύφες, αγγόνια, Αρβανιτιά) και τόπος
(Δημουλά τον πύργο, Σούλι, Κιάφα) είναι επίσης πραγματικά. Αυτό το
ιστορικό δημοτικό τραγούδι επιδιώκει να προβάλει αξίες της αντίστασης,
της ελευθερίας, της αυτοθυσίας, της αξιοπρέπειας.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Α’
– 3 4 —
@ Η Δέσπω
§ Είναι η κυρίαρχη μορφή του ποιήματος που προβάλλεται στο τραγούδι
από τον αφηγητή και από την ίδια (με τα ίδια της τα λόγια).
§ Δηλώνεται με το μικρό της όνομα, δεν του χρειάζονται ούτε το επώνυμο
ούτε άλλοι προσδιορισμοί γνωριμίας· είναι γνωστή και μοναδική. Ακόμη
με την τοποθέτηση του ονόματος στην αρχή του στίχου και του ρήματος
στο γ' ενικό υποβάλλεται η αίσθηση ότι τον πόλεμο τον «κάνει» η Δέσπω,
μόνη της, ενώ οι νύφες και τ' αγγόνια της αποτελούν αμελητέα δύναμη
που χάνεται στην ανωνυμία. (Χ. Γ. Ρώμας)
§ Οι εχθροί βέβαια της απευθύνονται με το όνομα Γιώργαινα τονίζοντας
την θηλυκή της υποτέλεια. Η ίδια όμως δηλώνει το όνομά της
τονίζοντας με πάθος ότι ακόμα κι αν το Σούλι και η Κιάφα προσκύνησαν
και τούρκεψαν η ίδια είναι αδούλωτη, ελεύθερη πολιορκημένη. Δε
διστάζει μάλιστα να υπερβεί τη μητρική της ιδιότητα (Παιδιά μ', μαζί μου
ελάτε), προτιμώντας το θάνατο από τη σκλαβιά.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
35
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
v Είναι ποίημα αφηγηματικό. Ένας αφηγητής σε τρίτο πρόσωπο,
διηγείται τα καθέκαστα.
v Στην αφήγηση παρεμβάλλεται διάλογος, που δραματοποιεί το
κείμενο, ζωντανεύει την εικόνα, κάνοντας τον αναγνώστη να νιώθει
παρών στο γεγονός.
v Ακόμη δίδεται και σε ευθύ λόγο η προσταγή της Δέσπως (στ. 11)
v Η αφήγηση είναι γραμμική
v Υπάρχει επιτάχυνση
Εκφραστικά μέσα
v Κυριαρχεί το ουσιαστικό και το ρήμα
v Εικόνες
§ ακουστικές (Αχός βαρύς ακούεται, τουφέκια πέφτουν, κράζει)
§ οπτικές (Ο διάλογος Αλβανών – Δέσπως, Δαυλί στο χέρι άρπαξε, τα
φυσέκια ανάψανε, κι όλοι φωτιά γενήκαν)
v Δραματικός ενεστώτας ακούεται, πέφτουν, ρίχνονται (=>
παραστατικότητα, συγχρονικότητα)
v Άστοχο ερώτημα. (Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι; στίχος /
Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπι, / Η Δέσπω πιάνει πόλεμο...)
§ Τα άστοχα ερωτήματα είναι ερωτήσεις, συνηθισμένες στα δημοτικά
τραγούδια – αλλά και στον Όμηρο - που δε βρίσκουν το στόχο τους.
Στα άστοχα ερωτήματα:
α) Υπάρχει μια ερώτηση και μια απάντηση, η οποία όμως . Η απάντηση
ανατρέπει, διαψεύδει, ακυρώνει την ερώτηση.
β) Υπάρχει επανάληψη του ερωτηματικού μόριου μήνα (μήπως, μην
τυχόν)
γ) Στην απάντηση επαναλαμβάνεται η φράση της ερώτησης ενώ το
ερωτηματικό μόριο αντικαθιστά ένα αρνητικό μόριο (μηδέ)
δ) Περιέχεται το ρητορικό σχήμα της υποφοράς – ανθυποφοράς κατά το
οποίο ο ομιλητής υποβάλλει ερώτηση στην οποία ο ίδιος σπεύδει να
απαντήσει
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 3 6 —
ε) Η σωστή απάντηση ακολουθεί την απόρριψη του άστοχου
ερωτήματος (Η Δέσπω κάνει πόλεμο...)
v Μεταφορές (βαρύς Αχός, τουφέκια πέφτουν, Αρβανιτιά την πλάκωσε τα
φυσέκια ανάψανε όλοι φωτιά γενήκαν)
v Τα ανοικτά φωνήεντα (κυρίαρχο το «α») του πρώτου και τελευταίου
στίχου (Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν - Και τα φυσέκια
ανάψανε, κι όλοι φωτιά γενήκαν) υποβάλλουν την αίσθηση του κρότου
και της λάμψης αντίστοιχα
v Συνεκδοχές7 Το Σούλι (οι Σουλιώτες), η Κιάφα (οι κάτοικοι της Κιάφας),
τουφέκια (τουφεκιές)
v Αντιθέσεις (η Δέσπω – η Αρβανιτιά, Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι αν
τούρκεψεν η Κιάφα, - η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκαμε, δεν κάνει)
v Επάναληψη (Μήνα, ρίχνονται, χαροκόπι, σκλάβα , δεν έκαμε, δεν
κάνει).
v Στιχουργική: Στίχος ανομοιοκατάληκτος, ιαμβικός δεκαπεντασύλ-
λαβος με σταθερό χώρισμα στην όγδοη συλλαβή. Είναι χωρισμένος
δηλαδή σε δύο ημιστίχια.
7 σχήμα λόγου κατά το οποίο χρησιμοποιείται: το μέρος αντί του όλου και αντιστρόφως
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
37
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιο όνομα ακούγεται κατ. επανάληψη στο ποίημα; Γιατί
κατονομάζεται επώνυμα μόνο το συγκεκριμένο πρόσωπο;
2. Πώς αντιμετωπίζει ο εχθρός τη Δέσπω στο λόγο του;
3. Ποια μορφή ηρωισμού παρουσιάζεται στο ποίημα; Ποια σημασία έχει
για την εποχή μας;
4. Ποια ιστορικά γεγονότα προηγούνται του συγκεκριμένου περιστατικού
που αφηγείται το ποίημα;
5. Ποια συμπεράσματα προκύπτουν από το συγκεκριμένο ποίημα ως προς
το ρόλο του δημοτικού τραγουδιού στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης;
6. Από ποια οπτική γωνία παρακολουθεί ο ποιητής τα συμβάντα;
7. Πώς εισάγει ο λαϊκός ποιητής τον αναγνώστη στο γεγονός;
8. Ποιους εκφραστικούς τρόπους χρησιμοποιεί ο ανώνυμος δημιουργός στο
ποίημα αυτό;
9. Πώς χαρακτηρίζονται τα ερωτήματα στο δεύτερο στίχο του ποιήματος;
10. Ποια χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών διαπιστώσατε στο
συγκεκριμένο ποίημα;
11. Ποια είναι η στάση της Δέσπως απέναντι στους εχθρούς και ποια των
Αρβανιτών απέναντι στη Δέσπω;
ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Να εντοπίσετε ομοιότητες στα δύο ποιήματα
α. στη μορφή
β. στο περιεχόμενο
ΣΟΥΛΙΩΤΙΚΟ
Τρία μπαϊράκια φαίνονται ποκάτω από το Σούλι.
Το ‘να ναι του Μουχτάρ πασά, τάλλο του Σελιχτάρη,
το τρίτο το καλύτερο είναι του Μιτσομπόνου.
Μια παπαδιά τ' αγνάντεψε ναπό ψήλη ραχούλα.
"Πού στε του Λάμπρου τα παιδιά, πού ‘στε νοι Μποτσαραίοι;
Αρβανιτιά μας πλάκωσε, θέλει να μας σκλαβώση.
- Ας έρτουν οι παλιότουρκοι, τίποτε δε μας κάνουν
Ας έρτουν πόλεμο να ιδούν και Σουλιωτών τουφέκια,
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 3 8 —
να μάθουν Λάμπρου το σπαθί, Μπότσαρη το τουφέκι,
τ’ άρματα των Σουλιώτισσων, της ξακουσμένης Χάιδως".
Κι’ ο Κουτσονίκας φώναξεν από το μετερίζι,
"Παιδιά, σταθήτε στέρεα, σταθήτε αντροειωμένα,
γιατ' έρχεται ο Μουχτάρ πασάς με δώδεκα χιλιάδες".
Ο πόλεμος αρχίνησε κι’ άναψαν τα τουφέκια.
Τον Ζέρβα και τον Μπότσαρη εφώναξε ο Τζαβέλας.
"Παιδιά μ', ήρθ' ώρα του σπαθιού κι’ ας πάψη το τουφέκι".
Κι' όλοι έπιασαν και σπάσανε τοις θήκαις τω σπαθιώ τους,
τους Τούρκους βάνουνε μπροστά, τους βάνουν σαν κριάρια.
Άλλοι έφευγαν κι' άλλοι έλεγαν "Πασά μου, ανάθεμα σε!
Μέγα κακό μας έφερες τούτο το καλοκαίρι,
εχάλασε τόση Τουρκιά, σπαΐδες κι’ Αρβανίταις.
Δεν είν' εδώ το Χόρμοβο, δεν είν' η Λαμποβίτσα,
εδώ είν' το Σούλι το κακό, εδώ είν' το Κακοσούλι,
που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άνδρες,
που πολεμάει η Τζαβέλαινα σαν άξιο παλληκάρι".
Κι' ο Μπότσαρης εφώναξε με το σπαθί 'ς το χέρι.
"Έλα, πασά, τι κάκιωσες και φεύγεις με μενζίλι;
Γύρισ’ εδώ 'ς τον τόπο μας 'ς την έρημη την Κιάφα,
εδώ να στήσης το θρονί, να γένης και σουλτάνος".
Αποδείξτε – με συγκεκριμένες αναφορές σε συγκεκριμένες λέξεις ή φράσεις
του κειμένου τις οποίες θα σολιάσετε - ότι αυτό το δημοτικό τραγούδι είναι
ιστορικό
Ποιες αξίες επιδιώκει να προβάλει αυτό το ιστορικό δημοτικό τραγούδι;
Σχετικές σελίδες:
http://www.piges.gr/history2.php
http://gym-ag-myron.ira.sch.gr/kethi/gymvar2a.htm
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
39
ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ, Εἰς Ἀγαρηνούς
(8η ωδή της συλλογής «Λύρα»)
Ο ΤΙΤΛΟΣ
Αγαρηνοί (‹ Άγαρ = η μητέρα του Ισμαήλ, γενάρχη των Αράβων):
§ Οι Ισμαηλίτες Άραβες και γενικότερα οι μωαμεθανοί (κυρίως ως
μειωτικός χαρακτηρισμός, όπως Σαρακηνοί).
§ Οι άπιστοι, αλλόπιστοι.
§ Οι σκληροί, άσπλαχνοι, κακούργοι, αδυσώπητοι, ανηλεείς: «κακό σκυλί
κι αγαρηνό».
Μάλλον στον τίτλο της ωδής η λέξη χρησιμοποιείται με την τρίτη της
σημασία, χάριν γενικεύσεως, ως συνεκδοχή. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι
το έναυσμα για τον ποιητή δεν υπήρξε η καταδυνάστευση συγκεκριμένα
των Ελλήνων. Εξάλλου, πλην δύο ωδών, η «Λύρα» έχει αναφορές κυρίως
στην Ελληνική Επανάσταση.
ΘΕΜΑ
Η καταδίκη των τυράννων, η τιμωρία των αδίκων από τον Θεό. («Πάθος και
μίσος για τους τυράννους, έρωτα για ελευθερία, περηφάνια και υψηλό
σθένος για αντίσταση κηρύττει ο ποιητής, εκφράζοντας τις αρχές και τις
ιδέες του διαφωτισμού»).
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
Εισαγωγή στρ. α΄- ζ΄ Θεός - Ήλιος
στρ. η΄- κ΄ Τύραννοι
Κύριο Μέρος
στρ. κα΄- κβ΄ Ποιητής - Τύραννοι
Επίλογος στρ. κγ΄
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 4 0 —
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ &
ΣΤΡΟΦΩΝ
Εισαγωγή
(Α) Ο Θεός
α΄στροφή
Ἕνας Θεὸς καὶ μόνος
ἀστράπτει ἀπὸ τὸν ὕψιστον
θρόνον· καὶ τῶν χειρῶν του
ἐπισκοπεῖ τὰ αἰώνια
ἄπειρα ἔργα.
§ Τονίζεται εξ αρχής ότι ο Θεός είναι ένας και μοναδικός, δημιουργός του
κόσμου και παντεπόπτης (ἐπισκοπεῖ).
§ Προτάσσεται το αριθμητικό ένα, που τονίζει τη μοναδικότητα της
εξουσίας (θρόνον) του Θεού αλλά και τον μονοθεϊσμό, σε συνδυασμό
όμως με την ανθρωπομορφική8 παρουσίαση του θείου (θρόνον, χειρῶν,
ἔργα).
§ Ἀστράπτει: προϊδεαστική σύνδεση του Θεού με τον ήλιο, λάμψη που
τονίζει την επιβλητική εικόνα του, ίσως μια θύμηση από τον Δία και
τους κεραυνούς του, ίσως κι ένας προϊδεασμός για την τιμωρία των
ανόσιων τυράννων.
§ Ο Θεός παρουσιάζεται ως ο μόνος που μπορεί να εξουσιάζει, ο μόνος
στον οποίον οφείλουμε να υποτασσόμαστε, αλλά και ως το φως του
κόσμου.
8 ανθρωπομορφισμός: 8 η παράσταση του Θεού με ανθρώπινη μορφή ή η απόδοση σ' αυτόν
ανθρώπινων χαρακτηριστικών | απόδοση στα πράγματα της φύσης σκέψεων,
αισθημάτων και ιδιοτήτων του ανθρώπου
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
41
β΄στροφή
Κρέμονται ὑπὸ τοὺς πόδας του
πάντα τὰ ἔθνη, ὡς κρέμεται
βροχὴ ἔτι ἐναέριος
ἐν ᾧ κοιμῶνται οἱ ἄνεμοι
τῆς οἰκουμένης.
§ Όλα τα έθνη κι οι λαοί ζουν κάτω από τα πόδια του Θεού εξαρτημένα
(Κρέμονται), ανεξαρτήτως εθνικότητας, θρησκείας κ.λπ. από τον ένα και
μόνο Θεό.
§ Κυριαρχεί η εικόνα της ἐναερίου βροχῆς: παρομοιάζονται οι λαοί που
κρέμονται από τα πόδια του Θεού.
§ Άπνοια και ακινησία των προσωποποιημένων ανέμων.
γ΄ στροφή
Ἀλλ᾿ ἡ φωνή του ἀκούεται,
φωνὴ δικαιοσύνης,
καὶ ἡ ψυχαὶ τῶν ἀνόμων
ὡς αἵματος σταγόνες
πέφτουν ῾ς τὸν ἅδην.
§ Μέσα στην ησυχία που υποβάλλει η άπνοια της προηγούμενης στροφής
ακούγεται η φωνή του Θεού (αντίθεση) ως φωνή δικαιοσύνης, που
τιμωρεί στην κόλαση τους άδικους.
§ Τονίζεται η αξία της δικαιοσύνης, έντονη στην (ιδεαλιστική) ποίηση του
Κάλβου.
§ Η επανάληψη της λέξης φωνή δίνει έμφαση στην ηχητική εικόνα του
δίκαιου Θεού αλλά και στην ανθρωπομορφική παρουσίασή του.
§ Αντιτίθενται οι ἄνομοι με τον δίκαιο Θεό.
§ Εμφανίζονται και παγανιστικά (ειδωλολατρικά) στοιχεία (Ἅδης).
§ Παρομοιάζονται οι ψυχαί των ἀνόμων με σταγόνες αἵματος, αίματος που
έχει ίσως χυθεί από τις ανομίες τους, ή αίματος που θα χύσουν
τιμωρούμενοι μετά θάνατον.
§ Τελικά η δικαιοσύνη νικά την αδικία και η ανομία οδηγεί στην πτώση
και την τιμωρία.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 4 2 —
δ΄ στροφή
Τῶν ὁσίων τὰ πνεύματα
ὡς ἀργυρέα ὁμίχλη
τὰ ὑψηλὰ ἀναβαίνει,
καὶ εἰς ποταμοὺς διαλύεται
φωτὸς καὶ δόξης.
§ Οι δίκαιοι, σε αντίθεση με τους ανόμους, ανεβαίνουν στον ουρανό μέσα
σε φως και δόξα.
§ Ως ἀργυρέα ὁμίχλη: παρομοίωση αντιθετική σε σχέση με αυτήν της
προηγούμενης στροφής (ὡς αἵματος σταγόνες).
§ Το ὑψηλά ἀναβαίνει αντιτίθεται με το πέφτουν ’ς τὸν ἅδην της
προηγούμενης στροφής.
§ Η εικόνα και μεταφορά εἰς ποταμοὺς διαλύεται φωτὸς καὶ δόξης τονίζει
ότι οσιότητα σημαίνει ανάταση και ανταμοιβή.
@ Στις στροφές αυτές εκδηλώνεται η θρησκευτικότητα του Κάλβου,
καθώς και η πίστη του στην ανώτερη δύναμη που καθορίζει την ηθική
τάξη και στη δικαιοσύνη.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
43
(Β) Ο Ήλιος
ε΄ στροφή
Μόνον βλέπω τὸν Ἥλιον
μένοντα εἰς τὸν ἀέρα·
τοὺς τριγύρω χορεύοντας
οὐρανοὺς κυβερνάει
μὲ δίκαιον νόμον.
§ Ο πρώτος στίχος συνδέεται, είναι ανάλογος (μόνον βλέπω τὸν Ἥλιον) με
το ἕνας Θεός καὶ μόνος της στροφής α’.
§ Ο Ήλιος κυριαρχεί στον ουρανό καθώς εικονίζεται στο κέντρο,
κυβερνήτης (μεταφορά) ενώ οι ουρανοί, προσωποποιημένοι, χορεύουν
γύρω του.
§ Στη στροφή συνδέεται ο Ήλιος με τη δικαιοσύνη, άρα συμβολικά
συνδέεται ο Ήλιος με τον Θεό.
ς΄ στροφή
Φαίνεται εἰς τὸν ὁρίζοντα
ὡσὰν χαρᾶς ἰδέα,
καὶ φωτίζει τὴν γῆν
καὶ τῶν θνητῶν τὰ ἔργα
τῶν πολυπόνων.
§ Προβάλλεται η εικόνα της ανατολής του ηλίου, ο οποίος φωτίζει τη γη
και τα ανθρώπινα έργα, συνδεόμενος με τη χαρά (παρομοίωση).
§ Υπάρχει αντίθεση μεταξύ της χαράς στον ουρανό και πόνου (τῶν
πολυπόνων) στη γη.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 4 4 —
ζ΄ στροφή
Ὅμως ἰδοὺ τὰ σκῆπτρα
ἄφησεν, ἐβασίλευσεν·
ὅτι ἀνάγκην τὸ ἀνθρώπινον
στῆθος ἔχει ἀναπαύσεως
ἀνάγκην ὕπνου.
§ Ο ήλιος, αντιθετικά σε σχέση με την προηγούμενη στροφή, δύει και
έρχεται η νύχτα.
§ Με τις εικόνες των δεινών από την καταδυνάστευση προετοιμάζεται η
επόμενη ενότητα.
§ Έντονος ο ανθρωπομορφισμός (σκῆπτρα, ἀνθρώπινον στῆθος,
ἀνάπαυσις, ὕπνος).
§ Αμφισημία του ἐβασίλευσεν δίπλα στο σκῆπτρα (έδυσε ή εξέπεσε η
εξουσία του;).
@ Στις στροφές αυτές εκδηλώνεται η φυσιολατρία της επτανησιακής
σχολής. Ακόμη συνταυτίζεται ο Θεός με τον Ήλιο (ή προβάλλεται η ιδέα
του θείου στον ήλιο), θυμίζοντας λαϊκές παραδόσεις.
@ Ευρύτερα στην εισαγωγή κυριαρχούν μεταφυσικές εικόνες για να
συνδεθεί το Απόλυτο με το Κοσμικό, συμπλέκονται χριστιανικά και
παγανιστικά στοιχεία, προβάλλονται βασικές ανθρωπιστικές αξίες, ενώ
το ύφος είναι πομπώδες, μεγαλειώδες, έντονα ρομαντικό.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
45
Κύριο Μέρος
(Α) Οι Τύραννοι
η΄ στροφή
Ποῖος ποτὲ τοῦ Θεοῦ,
ποῖος τοῦ Ἡλίου ὠμοίασεν;
διατὶ βωμούς, θυμίαμα
διατὶ ζητοῦν οἱ μύριοι
τύραννοι, κ᾿ ὕμνους;
§ Κανείς δεν μοιάζει του Θεού. διερωτάται με αγανάκτηση λοιπόν ο
ποιητής γιατί οι τύραννοι ζητούν όσα ανήκουν σ’ αυτόν.
§ Μέσω της επαναφοράς του ποῖος και του διατί δίδεται έμφαση.
§ Συνδέοντια παγανιστικά (βωμούς) και χριστιανικά (θυμίαμα, ὕμνους)
στοιχεία.
§ Τονίζεται με υπερβολή (μύριοι) η πληθώρα των τυράννων.
θ΄ στροφή
Ὕψιστοι αὐτοί!
λαμπρότεροι
αὐτοὶ τῶν ἄλλων! - μόνοι! –
Λαμπροί, κ᾿ ὕψιστοι οἱ δίκαιοι,
καὶ μόνοι τῶν ἀνθρώπων
οἱ εὐεργέται.
§ Οι τύραννοι αυτο-παρουσιάζονται ύψιστοι, λαμπροί, μοναδικοί
ευεργέτες της ανθρωπότητας. Καθαρή η ειρωνεία, που επιτείνεται κι
από τη στίξη.
§ Το μόνοι υποβάλλει τις μοναρχικές τάσεις των ηγεμόνων της εποχής,
αλλά και προσβάλλει το μόνος της α’ στροφής.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 4 6 —
ι΄ στροφή
Κριταὶ ὡς θεοί! καὶ πότε
τὴν ἀρετὴν ἀθλίως,
πότε δὲν ἐκατάτρεξαν;
πότε εὐσπλαγχνίαν ἐγνώρισαν,
δικαιοσύνην;
§ Μετά την εξωραϊσμένη αυτο-παρουσίαση των τυράννων, η σκληρή
αλήθεια: οι τύραννοι καταδιώκουν την αρετή, είναι σκληροί και άδικοι.
§ Η θέση του κριτή που διεκδικούν υπονομεύεται από την ανηθικότητα,
την ασπλαχνία και την αδικία τους.
ια΄ στροφή
Μὲ ὑπερηφάνους πόδας
καταφρονητικούς,
δὲν πατοῦν τὸ χρυσοῦν
συντριφθὲν τώρα ζύγωθρον
τοῦ ὀρθοῦ νόμου;
§ Οι τύραννοι αλαζονικά καταπατούν τον νόμο.
§ Εικόνα διάλυσης του (μεταφορικά) πολύτιμου (χρυσοῦν) νόμου με τους
τυράννους να πατούν τη διαλυμένη ζυγαριά του.
ιβ΄στροφή
Τὸ ἀχόρταστον δρέπανον
αὐτοὶ βαστοῦν· θερίζουν
πάντ᾿ ὅσα ὁ ἵδρωτάς μας
ὠρίμασεν ἀστάχυα
διὰ τοὺς υἱούς μας.
§ Οι άπληστοι τύραννοι αρπάζουν τον κόπο των ανθρώπων. Η εικόνα –
και μεταφορά- με το δρεπάνι παραπέμπει ίσως στον Χάρο.
§ Τα ἀστάχυα συνεκδοχικά δηλώνουν όλη την περιουσία, που αντί να
κληροδοτηθεί στους γόνους των ανθρώπων γίνεται κτήμα των
τυράννων.
ιγ΄ στροφή
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
47
Τρέξε ἐπάνω εἰς τὰ κύματα
τῆς φοβερᾶς θαλάσσης,
κινδύνευσε, ἀναστέναξε,
πίε τὸ πικρὸν ποτήριον
τῆς ξενιτείας·
§ Μάταιος ο μόχθος, τα επικίνδυνα ταξίδια, η ξενιτιά των ανθρώπων (για
να βρουν τα αναγκαία).
§ Το β΄ ενικό και οι προστακτικές υποβάλλουν τόσο τις προσταγές των
τυράννων όσο και την ειρωνεία του ποιητή που έχει αφυπνιστικό σκοπό.
ιδ΄ στροφή
Διὰ τὴν τροφὴν ποὺ ἐσύναξας
μὲ κόπους ἀνεκφράστους,
εἰς τὰ παραθαλάσσια
ἰδοὺ χάσκει τὸ λαίμαργον
στόμα τυράννων.
§ Οι τύραννοι καραδοκούν να αρπάξουν το βιος των ανθρώπων.
§ Η απληστία τους υποβάλλεται μέσω της παρουσίασής τους με το στόμα
ανοιχτό, έτοιμο να κατασπαράξει ό,τι βγάζουν με μόχθο οι άνθρωποι.
ιε΄ στροφή
Τί τὰ εὐώδη ἀγκαλιάζετε
προσκέφαλα τοῦ γάμου;
τί φιλεῖτε τὸ μέτωπον
ἱερὸν τῶν γονέων σας
μὲ τόσον πόθον;
§ Μάταιοι οι γάμοι, η αγάπη στους γονείς, η αγάπη για την ειρηνική
οικογενειακή ζωή.
§ Η ματαιότητα υποβάλλεται από την ερώτηση.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 4 8 —
ις΄ στροφή
Ἡ σάλπιγγα, τὰ τύμπανα
σᾶς προσκαλοῦν· ἀδίκους
ἀσυνέτους πολέμους
φέρετε, κατασφάξατε
τὰ ἔθνη ἀθῷα.
§ Μάταια όλα, διότι οι τύραννοι οδηγούν τους ανθρώπους στην άδικη και
ασύνετη σφαγή αθώων με πολέμους που γίνονται για τα συμφέροντά
τους.
§ Οι ηχητικές εικόνες και οι συνεκδοχές του 1ου στίχου, καθώς και οι
προστακτικές του 4ου, υποβάλλουν τον καταναγκασμό των ανθρώπων.
ιζ΄ στροφή
Ὄχι μόνον τὸν ἵδρωτα,
ἀλλὰ καὶ τ᾿ αἷμα οἱ τύραννοι
ζητοῦσιν ἀπό σας,
κ᾿ ἀφ᾿ οὗ ποτάμια ἐχύσατε
μήπως τοὺς φθάνει;
§ Οι τύραννοι δεν αρκούνται στον ιδρώτα των υπηκόων, θέλουν και το
αίμα τους. Έντονες οι συνεκδοχές. Ποτάμια (μεταφορά και υπερβολή)
αίματος δεν ικανοποιούν τους τυράννους, που ζητούν περισσότερα.
ιη΄ στροφή
Τὴν πνοήν σας ἀχόρταστοι
ἐπιθυμοῦν· ἀλλοίμονον
ἄν ποτε ἐπὶ τὰ σφάγια
τῶν τυράννων ἀναστε-
-νάξῃ ἡ ψυχή σας.
§ Ζητούν ακόμη και την πνοή των ανθρώπων
§ οι τύραννοι τους διώκουν ακόμη και αν στενάξουν και διαμαρτυρηθούν.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
49
ιθ΄ στροφή
Ἀλλοίμονον, ἀλλοίμονον,
ὅταν ὁ θεὸς πέμψῃ
ἀκτῖναν ἀληθείας
καὶ μὲ αὐτὴν τὸ στῆθος σας
ζωοποιήσῃ.
§ Αλίμονο σ’ εκείνους που θα αντιδράσουν, θα επαναστατήσουν.
§ Επαναφορά της εικόνας του Θεού-΄Ηλιου, μέσω των ακτίνων που
αφυπνίζουν και δίνουν αγωνιστικό σθένος.
κ΄ στροφή
Ἐάν τις τὸ νουθέτημα
θεῖον ἀκολουθήσῃ,
στόμα μαχαίρας, βάσανα,
κλαύματα φυλακῆς
τότε ἂς προσμένῃ.
§ Αν κανείς ακολουθήσει τη θεία βούληση (για ισότητα, ελευθερία) τον
περιμένουν βασανιστήρια και θάνατος.
§ Έντονες οι συνεκδοχές ξανά (στόμα μαχαίρας, βάσανα, κλαύματα
φυλακῆς), για να υποδηλωθούν τα δεινά που περιμένουν τους
επαναστάτες.
@ Στο κύριο μέρος οι τύραννοι εν γένει παρουσιάζονται επηρμένοι,
ανήθικοι, σκληροί, άπληστοι, άδικοι, ιδιοτελείς μονάρχες που απομυζούν
τους υπηκόους τους, απάνθρωποι τιμωροί όσων τους αμφισβητούν.
@ Ο ι επαναστάτες, απ’ την άλλη παρουσιάζονται ζωοποιημένοι από τον
Θεό-΄Ηλιο, τις υψηλές αξίες δηλαδή, σθεναροί και αγέρωχοι στον αγώνα
τους κατά της τυραννίας.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 5 0 —
(Β) Ο Ποιητής – οι Τύραννοι
κα΄ στροφή
Καὶ τοιοῦτοι, ἐμπρός σας
ἐγὼ νὰ γονατίσω! –
ἡ γῆ ἂς σχισθῇ, εἰς τὸ βάραθρον
ἡ βροντὴ τ᾿ οὐρανοῦ
ἂς μὲ τινάξῃ·
§ Ο ποιητής εύχεται να πεθάνει παρά να προσκυνήσει τους τυράννους.
§ Πολύ έντονες οι υπερφυσικές εικόνες.
§ Το βάραθρο θυμίζει τον Τάρταρο, που, κατά τους αρχαίους Έλληνες,
περίμενε τους αδίκους.
κβ΄ στροφή
Πρωτοῦ σᾶς ἀτιμήσω
ὦ γόνατά μου. - Ἀτάρακτον
ἔχω τὸ βλέμμα ὁπόταν
τὸ καταβάσω εἰς πρόσωπον
ἑνὸς τυράννου.
§ Ο ποιητής θεωρεί ντροπή να υπακούσει στους τυράννους και δεν σκύβει
καν το βλέμμα του.
§ Τους αντιμετωπίζει με θάρρος, περηφάνια.
§ Τους κοιτάζει αφ’ υψηλού, κάτι που υποδηλώνει και την ηθική έκπτωση
και κατωτερότητά τους.
@ Ο ποιητής παρουσιάζεται επαναστατικός, προτιμά τον θάνατο από την
υποταγή (ελευθερία ή θάνατος), γεμάτος αγωνιστική ορμή που του δίνει τη
δύναμη να ορθώσει το ανάστημά του ενάντια στην τυραννία.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
51
Επίλογος
κγ’ στροφή
Ἐσεῖς ὡσὰν ὁ Ἥλιος
λαμπροί! - ναὶ φλόγας βέβαια
βλέπω διαδημάτων,
ἀλλὰ τὰς δυστυχίας μας
μόνον φωτίζουν.
§ Οι τύραννοι έχουν τελικά κάτι κοινό με τον Ήλιο (ειρωνεία): λάμπουν
και οι δύο. Μόνο που οι τύραννοι φωτίζουν τη δυστυχία, δηλαδή το
«μεγαλείο» τους είναι η καταπίεση των ανθρώπων.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 5 2 —
ΘΕΜΑΤΑ
§ Ταύτιση Θεού-Ήλιου-Ιδεών-Δικαιοσύνης
§ Θρησκευτικότητα του ποιητή και εικόνες απόλυτης εξάρτησης των
ανθρώπων από το Απόλυτο
§ Η δόξα των οσίων-ηθικών
§ Η σύνδεση σκότους-τυραννίας
§ Η αλαζονεία των τυράννων, που απαιτούν λατρευτικές τιμές
§ Η απληστία τους
§ Τα δεινά και οι στερήσεις των καταπιεσμένων
§ Το σθένος του ποιητή και το κάλεσμα για αγώνα
§ Διαπίστωση του τραγικού σχήματος Ύβρις-Νέμεσις-Κάθαρσις
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
§ Δέος για τις υψηλές ιδέες
§ Έλεος για την κατάσταση των καταπιεσμένων
§ Αγανάκτηση για την αλαζονεία και απληστία των τυράννων
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ (Εκφραστικοί τρόποι)
v Παρομοιώσεις (ὡς κρέμεται βροχή…, ὡς αἵματος σταγόνες, ὡς ἀργυρέα
ὁμίχλη)
v Μεταφορές (κοιμῶνται οἱ ἄνεμοι, οἱ χορεύοντες οὐρανοί)
v Προσωποποιήσεις (του Ήλιου)
v Εικόνες οπτικές και ακουστικές (μεταφυσικές) (ἡ φωνή του ἀκούεται…)
v Ερωτήσεις
v Επαναλήψεις
v Ειρωνεία
v Ασύνδετα
v Υπερβατό9
v Αντιθέσεις
9 λεκτικό σχήμα κατά το οποίο γίνεται μετάθεση λέξεων ή προτάσεων από την κανονική
τους συντακτική σειρά, με σκοπό τη ρυθμική κίνηση ή τη γλαφυρότητα του λόγου
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
53
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
(Α) Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και
λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:
1. Ποια θέματα της Επτανησιακής ποίησης θίγονται στην ωδή αυτή και με
ποιον τρόπο;
2. Πώς προκύπτει από την εξεταζόμενη ωδή ο ένθερμος φιλελευθερισμός
του Ανδρέα Κάλβου;
3. Έχοντας ως αφετηρία την ωδή «Εις Αγαρηνούς», θα συμφωνούσατε ότι η
κεντρική ιδέα της ποίησης του Κάλβου είναι η αρετή;
4. Ένας από τους βασικούς στόχους της ποίησης του Κάλβου είναι να
διαμορφώσει ελεύθερες συνειδήσεις. Σε ποια σημεία του ποιήματος
φαίνεται αυτή η πρόθεσή του;
5. Έχει υποστηριχθεί ότι η ποίηση του Κάλβου: α) υπηρετεί την ιδέα της
Αρετής, δηλαδή της Ελευθερίας και της Δικαιοσύνης, β) είναι
στρατευμένη στην υπόθεση του αγώνα της απελευθέρωσης των
Ελλήνων από τον τουρκικό ζυγό. Η εξεταζόμενη ωδή δικαιώνει αυτές τις
κρίσεις;
6. Ποιες θρησκευτικές αντιλήψεις του Κάλβου αποκαλύπτει το
συγκεκριμένο ποίημα;
7. Έχει υποστηριχθεί ότι «στον Κάλβο η γενική ιδέα είναι υψηλή, η
εφαρμογή γεμάτη πάθος, το συμπέρασμα γενναίο». Να σχολιάσετε αυτή
την άποψη σε συνδυασμό με την ωδή «Εις Αγαρηνούς».
8. Ποιες ιδέες της εποχής της απηχεί η ωδή αυτή; Η απάντησή σας να
στηριχθεί σε συγκεκριμένους στίχους του ποιήματος.
9. Κλασικισμός: Το πρώτο λογοτεχνικό ρεύμα: 1400-1800. Η τεχνοτροπία
που αντλεί τα θέματα από την κλασική αρχαιότητα, ενώ τη διακρίνει
λιτότητα στα εκφραστικά μέσα.
10. Ρομαντισμός: Η αντίδραση στον κλασικισμό: 18ος αιώνας. Η
τεχνοτροπία που αντλεί τα θέματα κυρίως από τους αγώνες των λαών
και από τη φύση, με έντονο συναίσθημα και φαντασία, δίνοντάς τα με
πλούτο εκφραστικών μέσων.
11. Ο Κάλβος επηρεάστηκε κυρίως απ’ αυτά τα δύο ρεύματα. Να εντοπίσετε
στην ωδή τόσο κλασικιστικά όσο και ρομαντικά στοιχεία.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 5 4 —
(Β) Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το
κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική
διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε
διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. Το ποίημα παρουσιάζει αυστηρή αρχιτεκτονική διάρθρωση (όπως και οι
υπόλοιπες ωδές του Κάλβου).
2. α) Ποιες είναι οι βασικές ενότητες και ποιες οι υποενότητες της
καθεμιάς; β) Να αναφέρετε επιγραμματικά το θέμα κάθε υποενότητας.
3. Τι συμβολίζει ο Ήλιος στις στροφές ε΄ και ζ΄;
4. Ποια ποιητικά σχήματα διακρίνετε στις στροφές η΄ - ι΄;
5. Με ποιον απώτερο στόχο χρησιμοποιεί ο ποιητής το θαυμαστικό ως
σημείο στίξης στην ωδή αυτή;
6. Σε ποιους στίχους έχουμε ρητορικές ερωτήσεις; Τι επιτυγχάνεται με
αυτές;
7. Να επισημάνετε τις αλλαγές στο πρόσωπο των ρημάτων. Γιατί, κατά τη
γνώμη σας, αλλάζει;
8. Ποια ποιητικά σχήματα χρησιμοποιεί ο Κάλβος στην ωδή αυτή
προκειμένου να περιγράψει το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά των
τυράννων και σε ποιους στίχους;
9. «Στον Κάλβο το παιχνίδι των αντιθέσεων κινείται αδιάκοπα μπροστά
στα μάτια του αναγνώστη...». Ισχύει η άποψη αυτή στη συγκεκριμένη
ωδή; Αν ναι, ποια είναι, κατά ενότητα, τα αντιτιθέμενα μέρη;
10. Τι εκφράζει ο ποιητής με τα ασύνδετα σχήματα της στροφής ιγ΄;
11. Κριτικοί του Κάλβου υποστηρίζουν ότι η ποίησή του διακρίνεται για τον
διδακτικό της χαρακτήρα. Συμφωνείτε; Να αιτιολογήσετε τη γνώμη σας.
12. «Στον Κάλβο η κάθε λέξη ξεχωρίζει και επιβάλλεται στη συνείδησή μας
δυνατή και αυτόνομη». Πώς νομίζετε ότι εφαρμόζεται η άποψη αυτή στις
στροφές ιβ΄, ιδ΄, κ΄, κγ΄ της ωδής αυτής;
13. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ύφους του Κάλβου στην ωδή αυτή;
14. Πώς χρησιμοποιεί το επίθετο στο ποίημα αυτό ο Κάλβος;
15. α) Υπάρχει στην ωδή το δραματικό σχήμα «Ύβρις - Νέμεσις»; β)
Διαφαίνεται η έννοια της «κάθαρσης» (αποκατάστασης της ηθικής
τάξης);
16. Η ποίηση του Κάλβου θεωρείται ιδιότυπη από πλευράς γλώσσας, δομής
και στιχουργίας. Ποια στοιχεία της συγκεκριμένης ωδής στηρίζουν την
άποψη αυτή;
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
55
(Γ) Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
1. Τι νομίζετε ότι παρακίνησε τον Κάλβο να συνθέσει τη συγκεκριμένη ωδή
και ποιο στόχο υπηρετεί;
2. Πώς προδιαθέτει ο τίτλος της ωδής τον αναγνώστη;
3. Ποιους υπονοεί ο ποιητής με τον τίτλο «Εις Αγαρηνούς» και γιατί δεν
τους κατονομάζει στο ποίημα;
4. Ποιος είναι ο κύριος εκφραστής της Δικαιοσύνης στην ωδή και πώς
παρουσιάζεται;
5. Γιατί ο ποιητής συνδέει τον Ήλιο με το Θεό;
6. Ποιο είναι το νόημα της ερώτησης που υπάρχει στους στίχους 36-37 της
στροφής η΄;
7. Ποια συναισθήματα εκφράζει ο ποιητής για τους τυράννους στις
στροφές η΄, θ΄, ι΄;
8. Ποια γνωρίσματα των τυράννων καταδικάζει ο ποιητής στις στροφές η΄,
θ΄, ι΄ και με ποιο τρόπο εκφράζει την αποδοκιμασία του;
9. Τι καταδικάζει ο Κάλβος στη στροφή ια΄;
10. Με ποιους ταυτίζεται στη στροφή ιβ΄ και σε τι εναντιώνεται; Ποιους
υπερασπίζεται στη στροφή ιδ΄;
11. Ποιο είναι το νόημα της στροφής ιστ΄;
12. Ποιος είναι ο ρόλος των τυράννων στην κήρυξη των πολέμων;
13. Ποια ανάγκη καθιστά τους λαούς όργανα των τυράννων; Πώς
αναλαμβάνει να τους διαφωτίσει ο ποιητής;
14. Πώς βλέπει ο ποιητής τα απελευθερωτικά κινήματα (στρ. ιθ΄ και κ΄);
15. Τι είναι εκείνο που εμπνέει τους ανθρώπους για να συμμετάσχουν σε
απελευθερωτικούς αγώνες (στρ. κ΄) και πώς τους μεταχειρίζονται οι
τύραννοι;
16. Ποια θέση παίρνει ο ίδιος ο ποιητής απέναντι στους τυράννους στις
στροφές κα΄, κβ΄ και πώς διατυπώνει αυτή τη θέση του;
17. Με ποιον τρόπο καταδικάζει ο ποιητής την υποταγή στις στροφές κα΄
και κβ΄;
18. α) Ποιους εννοεί ο ποιητής με τους στίχους «Εσείς ωσάν ο Ήλιος /
λαμπροί»; β) Πού αποδίδει τη δυστυχία του έθνους του στο υπόλοιπο της
στροφής κγ΄;
19. Συμφωνείτε με το σχόλιο ότι η αρετή για τον Κάλβο είναι μια σύνθετη
και υψηλή ιδιότητα, που αποτελείται από πολλές αρετές και που
χαρακτηρίζει τον άξιο και σωστό άνθρωπο; Με ποια κυρίως ιδιότητά της
λειτουργεί στην ωδή «Εις Αγαρηνούς»;
20. Γιατί νομίζετε ότι το ποιητικό έργο του Κάλβου, παρ’ όλες τις αρετές
του, δεν είχε άμεση ανταπόκριση στο αγωνιζόμενο Ελληνικό Έθνος,
χάριν του οποίου το συνέθεσε;
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 5 6 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ανώνυμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία
«Ποιος αγνοεί, ότι ο κύριος στοχασμός των αλλογενών δυνάστων είναι εις
το να προσπαθήσουν να κάμουν το ίδιόν όφελος με την ζημίαν των άλλων;
(...) Δεν ηξεύρετε, ω Έλληνες, ότι η αρετή την σήμερον δεν ευρίσκεται εις
τους θρόνους; Δεν ηξεύρετε ότι οι Έλληνες μισούνται δούλοι, επειδή ήθελε
τους φθονήσει ελευθέρους κάθε μεγάλη δυναστεία από τας παρούσας των
αλλογενών; Αλλά, τέλος πάντων, υποθέτοντας κανένα από αυτούς τους
δυνάστας οπωσούν φιλέλληνα, δεν ηξεύρετε, ότι μόνος του δεν ημπορεί να
κάμει το ουδέν, και ότι οι επίτροποί του ή είναι εχθροί μας, ή είναι
αδιάφοροι, ή τέλος πάντων, άσωτοι και διεφθαρμένοι τα ήθη;»
Τι κοινό έχει το παραπάνω απόσπασμα με την ωδή «Εις Αγαρηνούς»;
Ανδρέα Κάλβου Αι ευχαί
γ΄ ε΄
«Καλύτερα, καλύτερα Αν οπόταν πεθαίνη
διασκορπισμένοι οι Έλληνες Πονηρός βασιλεύς
να τρέχωσι τον κόσμον έσβην’ η νύκτα έν’ άστρον
με εξαπλωμένην χείρα ήθελον μείνει ολίγα
ψωμοζητούντες· Ουράνια φώτα».
δ'
Παρά προστάτας να ’χωμεν.
’μέ ποτέ δεν εθάμβωσαν
πλούτη ή μεγάλα ονόματα,
’μέ ποτέ δεν εθάμβωσαν
σκήπτρων ακτίνες.
Να συγκρίνετε τις ιδέες που υποβάλλουν οι στροφές γ΄, δ΄, ε΄ από την
παραπάνω ωδή με αντίστοιχες ιδέες της ωδής «Εις Αγαρηνούς».
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
57
Ούγκο Φόσκολο, Ύμνος στη Ζάκυνθο
Από μικρός στους μητρικούς μου λόφους / ελάτρεψα την θείαν Αφροδίτη. /
Ζάκυνθος, χαίρε. Στις ακτές του Αδρία, / στη στερνή κατοικία των Εφεστίων
/ θεών και των προγόνων μου, θ’ αφήσω / τα τραγούδια μου και τα κόκαλά
μου, / και σ’ εσέ μοναχά τους στοχασμούς μου, / γιατί όποιος την πατρίδα
του ξεχάσει / μήτε στα θεία δεν ομιλεί με σέβας. / Ζάκυνθος, ιερή χώρα.
Στους λόφους / ήσαν ναοί, και στα ισκιερά της δάση / η λατρεία της
Άρτεμης και οι ύμνοι / στον ένοχο Λαομέδοντα, πριν μάθει / ο Ποσειδώνας
στο Ίλιο πώς να στήσει / τους φημισμένους πύργους του πολέμου. / Η
Ζάκυνθος είν’ όμορφη. Της δίνουν / θησαυρούς μύριους τ’ αγγλικά καράβια,
/ κι από ψηλά της στέλνει ο αιώνιος ήλιος / τις ζωογόνες αχτίδες του. Κι ο
Δίας / τα διάφανα σύγνεφα της χαρίζει. / Κι έχει τους πυκνοφύτευτους
ελαιώνες, / τους αμπελόφυτους του Βάκχου κάμπους, / και την υγεία τη
ρόδινη σκορπίζει / αύρα γλυκιά που μυρωμένη πνέει / από κήπους ανθών κι
αιώνιων κέδρων.
Ούγκο Φόσκολο, Στη Ζάκυνθο
Πλια στη ζωή δεν θα πατεί το δύστυχο ποδάρι / τις άγιες όχθες που άγγιζα
στα χρόνια τα χρυσά, / ω ποθητή μου Ζάκυνθο, που πάντοτε με χάρη / στο
κύμα καθρεφτίζεσαι, στα ελληνικά νερά. / Η Αφροδίτη ολόλαμπρη από κει
μέσα βγήκε / κι έκαμε με το γέλιο της γόνιμα τα νησιά, / αφού απερίγραφτα
ο λαμπρός ο στίχος δεν αφήκε / τα νέφη σου τα διάφανα, τα δέντρα τα
πυκνά, / τον ποιητή που έψαλλε τη διάφορη εξορία, / της μοίρας τ’ άγρια
κύματα, που το μικρό νησί / ο Οδυσσέας εφίλησε τρανός στη δυστυχία. / Απ’
το παιδί σου το άχαρο, ω μητρική μου γη, / μονάχα το τραγούδι του θα 'χεις
για συντροφία. / Σ’ εμένα η Μοίρα μού έγραψε αδάκρυτη ταφή.
Παρατηρήστε ποια χαρακτηριστικά της πατρίδας τους υμνούν ο Κάλβος,
στα ποιήματα που εξετάζουμε, και ο Ούγκο Φόσκολο, στα παραπάνω
ποιήματα. Εντοπίστε, ακόμη, τις αναφορές του δεύτερου στην αρχαιότητα
και προσπαθήστε να τις αιτιολογήσετε.
Άγγελος Σικελιανός, Ανδρέας Κάλβος
«Ω τού Πινδάρου σύνθρονος ψυχή / συνέστιε τών θεών / Ανδρέα Κάλβε /
από τη σφαίρα τής καρτερίας Σου / όθε σαν αετός αιώνα ολόκληρο
εποπτεύεις / τα Ελληνικά τα βάραθρα, κατέβα / κατέβα χαμηλότερα σ΄
εμάς, ωσότου / των φτέρουγών Σου των Πηγάσειων καν ακούσουμε τον
ρόμβον / ή όσο μόλις / της χρησμοδότισσας φωνής Σου ν΄ αντηχήσει / η θεία
κλαγγή / στα βάθη μέσα των ψυχών μας!».
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 5 8 —
Κώστας Καρυωτάκης, Εις Ανδρέαν Κάλβον
«Ω μεγάλε Ζακύνθιε, / των ωδών σου τα μέτρα, / υψηλά, σοβαρά, / τους
αγώνες εκάλυπτον / εκτεταμένους. / Της δουλείας τα βάρβαρα / σκοτάδια
κατεξέσχισεν, / όταν εγράφη πύρινος, / η αστραπή των όπλων / (και η αρετή
σου). / Ως ήλιος, αναβάν / τον Όλυμπον, εστάθη / πάνω εις γυμνά χωράφια,
/ εις ανθισμένα ερείπια, / γνώριμον κλέος. / Αλλά το θείον έναυσμα / η
φωνή σου δεν είναι / τώρα πλέον. Μας έρχεται / μακρινός και παράταιρος /
ήχος τυμπάνου. / Ολόκληρος αιών, / χείμαρρος, την Ελλάδα, / ταραγμένος,
εσάρωσεν / από τα ιδανικά σου, / την οικουμένην. / Κράτει, λοιπόν, ω
γέροντα, / την επιτύμβιον πλάκα. / Το πεπαλαιομένον σου / τραγούδι
κράτει. Φύγε, / παραίτησόν μας. / 'Η, αν προτιμάς, εξύμνησον / αντίς
γεγυμνωμένων / ξιφών, όσα μαστίγια / προς θρίαμβον επισείονται /των
καφενείων. / Ίππους δεν επιβαίνουσι, / αμή την εξουσίαν / αι του λαού τον
τράχηλον, / ιδού, μάχονται οι ήρωες / μέσα εις τα ντάνσιγκ. / Τις δάφνες του
Σαγγάριου, / η Ελευθερία φορέσασα, / γοργά από μίαν χείρα /σ' άλλην
περνά και σύρεται, / δούλη στρατώνος. / Καθώς, όταν την εύκολον / λείαν
αποκομίσει, /φεύγει, διστάζει, κι έπειτα / σε μια γραμμήν ελίσσεται /
πλήθος μυρμήγκων, / μεγάλα προπορεύονται / έντομα, μέγα φέροντα /
βάρος, ακολουθούσι, / με φορτίο ελαφρότερο, / μικρότερα άλλα, / και δε
βλέπουν στο πλάγι τους / το παιδάκι που στέκει / να γελά τον αγώνα των, /
και δεν βλέπουν ότι ύψωσε /τώρα το πέλμα - / ούτω τη χώρα νέμεται / η
στρατιά της ήττης, / του λαού την απόφασιν, / άτεγκτον, φοβεράν, /
περιφρονούσα. / Αλλά τι λέγω; Θρήνησε, / θρήνησε την πατρίδα, / νεκράν
όπου σκυλεύουν / αλλοφρονούντα τέκνα της, / ω Ανδρέα Κάλβε. / Μικράν,
μικράν, κατάπτυστον / ψυχήν έχουν οι μάζαι, / ιδιοτελή καρδιάν, / και
παρειάν αναίσθητον / εις τους κολάφους».
Να αναζητήσετε στοιχεία για τον Κάλβο στα προηγούμενα δύο ποιήματα
και να προσπαθήσετε να τα εντοπίσετε στην ωδή.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
59
ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ
1. Θεωρείτε ότι χριστιανικές εικόνες του Παντοκράτορα σαν τις δύο
παρακάτω ενέπνευσαν τον Κάλβο στις 4 πρώτες στροφές της ωδής;
2. Έξι μαθητές-τριες μπορούν στον ελεύθερο χρόνο τους να δουν και να
επεξεργασθούν με σημειώσεις τη συνέντευξη του Ρένου Αποστολίδη
για τον Κάλβο που βρίσκεται σε 6 μέρη στο youtube (1 μέρος ανά
μαθητή-τρια). Κατόπιν θα ήταν ενδιαφέρον να εντοπίσουν βασικές
επισημάνσεις του Αποστολίδη στη συγκεκριμένη ωδή του ποιητή και
να παρουσιάσουν τα πορίσματά τους στην τάξη.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 6 0 —
Βιτσέντζου Κορνάρου, «Ερωτόκριτος»
ΗΡΘΕΝ Η ΩΡΑ ΚΙ Ο ΚΑΙΡΟΣ (απόσπασμα)
(Ε΄ μέρος, στίχοι 767-818)
ΕΙΔΟΣ
· Είναι αφηγηματικό (ερωτικό) ποίημα ή έμμετρο μυθιστόρημα.
· Το απόσπασμα αυτό αποτελεί μέρος της Ε΄ Πράξης του έργου και
αναφέρεται στο τελευταίο στάδιο της δοκιμασίας στην οποία υποβάλλει
ο Ερωτόκριτος την Αρετούσα μετά τη νίκη στη μονομαχία με τον Άριστο,
που έσωσε το βασίλειο του Ηρακλή πριν της αποκαλύψει την ταυτότητά
του.
Ο ΤΙΤΛΟΣ
· Kύριο θέμα του αποσπάσματος είναι η συμμετοχή της φύσης στην
αναμενόμενη αναγνώριση Ερωτόκριτου – Αρετούσας καθώς και οι
συμβουλές της παραμάνας (νένας) προς αυτήν.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
61
ΕΝΟΤΗΤΕΣ και ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
α’ ενότητα
στ. 1-24: Ύμνος στην ομορφιά της φύσης
Η περιγραφή της εορτάζουσας φύσης από τον ποιητή (ολόκληρη η φύση
λάμπει από ομορφιά, τα πουλιά σμίγουν χαρούμενα με το ταίρι τους)
προϊδεάζει για το χαρμόσυνο γεγονός.
β’ ενότητα
στ. 25-52: Η νένα συμβουλεύει την Αρετούσα στη φυλακή και ερμηνεύει
το πέταγμα των πουλιών.
Το μήνυμα των πουλιών
· Στη φυλακή όπου βρίσκεται η Αρετούσα μπαίνουν δυο πουλιά και πετούν
πάνω από το κεφάλι της.
· Η νέα θεωρεί πως η έλευση των πουλιών προμηνύει το γάμο της
Αρετούσας και την προτρέπει να ξεχάσει τον Ερωτόκριτο και να
παντρευτεί τον ξένο που έσωσε τη χώρα της.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 6 2 —
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ
Ενότητα Α΄ στ. 1-24
στ. 3-4
1: Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός κι η μέρα ξημερώνει
2: να φανερώσει ο Ρώκριτος το πρόσωπο που χώνει
· Με τρεις χρονικούς προσδιορισμούς («η ώρα», «κι ο καιρός», «κι η μέρα»)
ο ποιητής προαναγγέλλει τη στιγμή της αναγνώρισης των δυο νέων
μετά το χωρισμό τους.
· Η κλιμάκωση των προσδιορισμών υπογραμμίζει τη χρονική περίοδο που
ο Ρωτόκριτος θα αποκαλύψει την ταυτότητά του.
στ. 3-4
3: Εφάνη ολόχαρη η αυγή και τη δροσούλα ρίχνει
4: Σημάδια της ξεφάντωσης κείνη την ώρα δείχνει
· Ο ποιητής περιγράφει την άψυχη και έμψυχη φύση που θα συμμετάσχει
σ’ αυτό το ξεφάντωμα.
· Η ανατολή, η αυγή προμηνύει το ξεφάντωμα της φύσης και το ξεκίνημα
της ζωής των δυο ερωτευμένων.
στ. 5-6
5: Χορτάρια εβγήκαν εις τη γη, τα δεντρουλάκια ανθίσα
6: κι από τσ’ αγκάλες τ’ ουρανού γλυκής βορράς εφύσα
· Η γη και ο ουρανός προσωποποιημένα παίρνουν μέρος στο γεγονός της
συνάντησης των δυο νέων.
στ. 7-8
7: Τα περιγιάλια ελάμπασι κι η θάλασσα εκοιμάτο,
8: Γλυκής σκοπός εις τα δεντρά κι εις τα νερά εγρικάτο.
· Στατικές και ακουστικές εικόνες, προσωποποιήσεις στοιχείων και
πολυσύνδετο σχήμα ενισχύουν την εντύπωση του αναγνώστη για την
επικείμενη αναγνώριση.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
63
στ. 9-10
9: Ολόχαρη και λαμπυρή η μέρα ξημερώνει
10: εγέλα η ανατολή κι η δύση καμαρώνει
· Η αίσθηση της διάρκειας δηλώνεται με ενεστώτα και παρατατικό.
· Ο ενεστώτας υποδηλώνει τη χαρά και τη λαμπρότητα της μέρας.
· Ο παρατατικός τη διάρκεια της πανηγυρικής ατμόσφαιρας.
στ. 11-12
11: Ο ήλιος τες ακτίνες του παρά ποτέ στολίζει
12: με λάμψη, κι όλα τα βουνά και κάμπους ομορφίζει
· Ο ήλιος συναγωνίζεται σε ομορφιά τη γη και προσπαθεί να την
ξεπεράσει.
στ. 13-16
13: Xαμοπετώντας τα πουλιά εγλυκοκιλαδούσαν,
14: στα κλωναράκια τω' δεντρών εσμίγαν κ' εφιλούσαν.
15: Δυό-δυό εζευγαρώνασι, ζεστός καιρός εκίνα,
16: έσμιξες, γάμους, και χαρές εδείχνασι κ' εκείνα.
· Ηχητικές και κινητικές εικόνες στις οποίες πρωταγωνιστούν τα πουλιά
προαναγγέλλουν τις χαρές και τους γάμους του Ερωτόκριτου και της
Αρετούσας.
στ. 17-18
17: Eσκόρπισεν η συννεφιά, οι αντάρες εχαθήκαν,
18: πολλά σημάδια τση χαράς στον Oυρανό εφανήκαν.
· Γίνεται έμμεση αναφορά στο πολύπαθο παρελθόν των ηρώων, που,
όπως υποδηλώνουν οι αόριστοι, έχει πια περάσει, και τα σημάδια
προμηνύουν ευτυχισμένη λύση.
στ. 19-20
19: Παρά ποτέ τως λαμπυρά, τριγύρου στολισμένα,
20: στον Oυρανό είν' τα νέφαλα σαν παραχρουσωμένα.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 6 4 —
· Τα λαμπερά-χρυσαφένια σύννεφα ενισχύουν τη θέση του ποιητή.
στ. 21-22
21: Tα πάθη πλιό δεν κιλαδεί το πρικαμένο αηδόνι,
22: αμέ πετά πασίχαρο, μ' άλλα πουλιά σιμώνει.
· Ακόμα και τα μοναχικά αηδόνια συμμετέχουν στη χαρμόσυνη
ατμόσφαιρα.
στ. 23-24
23: Γελούν τση Xώρας τα στενά, κ' οι στράτες καμαρώνουν,
24: όλα γρικούν κουρφές χαρές, κι όλα τσι φανερώνουν.
· Προσωποποιούνται οι στράτες και τα στενά που μοιάζουν σαν να
«γελούν να καμαρώνουν» για την επικείμενη αναγνώριση. Όλα τα
πλάσματα της φύσης αντιλαμβάνονται τις χαρές που θα ακολουθήσουν
και όλα τις προμηνύουν με το δικό τους τρόπο.
· Η περιγραφή της φύσης (άψυχα και έμψυχα) τελειώνει στο στίχο 24.
Πρόκειται για έναν λυρικό ύμνο στη φύση, που πραγματώνεται με
πολλές εικόνες. Ένας τόνος ευφορίας και αισιοδοξίας μεταφέρεται από
τον ποιητή στους αναγνώστες.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
65
Ενότητα Β΄ στ. 25-52
25: Kαι μες στη σκοτεινή φλακήν, οπού'το η Aρετούσα,
· Αλλαγές σκηνικού: μεταφερόμαστε στη φυλακή όπου βρίσκεται
κλεισμένη η Αρετούσα.
· Η αντίθεση των δυο χώρων κάνει πιο αισθητή την ομορφιά της φύσης
και μας προδιαθέτει για την αλλαγή των συνθηκών μέσα στη φυλακή.
στ. 26-30
26: εμπήκα δυό όμορφα πουλιά, κ' εγλυκοκιλαδούσα'.
27: Στην κεφαλήν της Aρετής συχνιά χαμοπετούσι,
28: και φαίνεταί σου και χαρές μεγάλες προμηνούσι.
29: Πάλι με τον κιλαδισμόν απ' τη φλακήν εφύγαν,
30: αγκαλιαστά, περιμπλεχτά τσι μούρες τως εσμίγαν.
· Τα πουλιά ως φορείς μηνυμάτων, όπως και στη δημοτική μας ποίηση,
φέρνουν, όπως προκύπτει από τις κινήσεις και τα κελαηδίσματά τους,
χαρμόσυνο μήνυμα για την Αρετή.
· Ο ποιητής άλλωστε φροντίζει να το δηλώσει. Όπως αγκαλιάζονται και
παίζουν ερωτικά προϊδεάζουν για το αίσιο τέλος.
· Τα πουλιά είναι το εύρημα του ποιητή, ο καλός οιωνός τον οποίο θα
προσπαθήσει στη συνέχεια να ερμηνεύσει η νένα, και με το πρόσχημα
αυτό να δώσει συμβουλές στην Αρετούσα.
στ. 31-34
31: H Nένα, οπού'τον φρόνιμη γυναίκα του καιρού τση,
32: ήκουσε, κ' είδε και πολλά, ήβαλε μες στο νου τση,
33: το πως ετούτα τα πουλιά, που εσμίξαν έτσι ομάδι,
34: χαρά μεγάλην προμηνούν, και Γάμου είναι σημάδι.
· Η νένα χαρακτηρίζεται ως έμπειρη και λογική, ώστε να καταλάβει ότι τα
πουλιά προμηνύουν γάμο.
· Το καλό σημάδι θα δώσει στη νένα την ευκαιρία να αρχίσει τις
συμβουλές και έτσι να προωθηθεί η δράση.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 6 6 —
στ. 35-38
35: Λέγει· Aρετούσα, κάτεχε, σ' καλόν πολύ το πιάνω
36: τούτον, οπού'ρθαν τα πουλιά στην κεφαλή σου απάνω.
37: σημάδι 'ναι του Γάμου σου, ώρα, καλή ώρα να'ναι,
38: γιά δε', κι ό,τι είναι για καλό, στο λογισμό σου βάνε.
· Πεπεισμένη η Φροσύνη ότι η έλευση των πουλιών προμηνύει γάμο
εύχεται στην Αρετή «ώρα καλή ώρα να’ ναι».
· Προτρέπει την Αρετή να επαναξετάσει και να αναθεωρήσει τη στάση
της στο θέμα του γάμου.
· Είναι προφανές ότι επιβιώνει η παγανιστική αντίληψη σύμφωνα με
την οποία τα πέταγμα των πουλιών είναι θεϊκό σημάδι με το οποίο ο
θεός προειδοποιεί τους ανθρώπους.
στ. 39-41
39: Ώς πότε θέ' να κάθεσαι στο βρόμο, Θυγατέρα,
40: να διώχνεις τόσες Προξενιές, που του Kυρού σου εφέρα';
41: Kι ώς πότε τον Pωτόκριτο να στέκεις ν' ανιμένεις;
· Η παραμάνα συμβουλεύει την Αρετή και με τη διαδικασία των
ρητορικών ερωτήσεων εκφράζει το ενδιαφέρον της προσπαθώντας
παράλληλα να την μεταπείσει ώστε να μην περιμένει τον Ερωτόκριτο.
στ. 42-44
42: Eσύ από τούτην τη φλακήν, ώστε να ζεις, δε βγαίνεις,
43: παρά στα θέλει ο Kύρης σου, να του θεληματέψεις.
44: Mη βούλεσαι ανημπόρετα πράματα να γυρέψεις.
· Προς επίρρωση των επιχειρημάτων της η νένα γνωστοποιεί στην
Αρετούσα πως δεν πρόκειται να βγει από τη φυλακή παρά μόνο αν
υποταγεί στο θέλημα του πατέρα της.
· Το αρνητικό περιεχόμενο των στίχων 42 και 43 οδηγεί στον
αποφθεγματικό στίχο 44 που εκφράζει την πατριαρχική αντίληψη για
τη δομή της οικογένειας και την υπακοή των τέκνων στις
αποφάσεις του πατέρα.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
67
στ. 45-48
45: Kαι χίλιοι χρόνοι αν-ε διαβούν, δεν τον-ε κάνεις Tαίρι,
46: κι ώστε να ζει, δεν έρχεται προς τα δικά σας μέρη.
47: Kι αν αποθάνει ο Kύρης σου, παραγγελιάν αφήνει,
48: κ' εκείνοι που απομένουσι, ξορίζουν τον κι αυτείνοι.
· Ο υπερβολικός λόγος της νένας καταδεικνύει την ένταση του πατρικού
πείσματος.
· Οι ενεστωτικοί χρόνοι εκφράζουν τη συνεχή διάρκεια της παραγγελίας
και της εξορίας του Ερωτόκριτου.
στ. 49-52
49: "Λοιπόν, Kερά μου, σκόλασε το λογισμόν τόν έχεις,
50: κι ο Ξένος γίνεται ’ντρας σου, κάμε να το κατέχεις,
51: αυτός, οπού επολέμησε, κ' εγλίτωκε τη Xώρα.
52: Πέ' το κ' εσύ πως τον-ε θες, και να βρεθεί καλή ώρα."
Η συνετή Φροσύνη καταλήγει σε νουθεσίες που έχουν ως στόχο να
πείσουν την Αρετούσα να ξεχάσει τον Ερωτόκριτο και να δεχθεί για άντρα
της τον ξένο που πολέμησε και έσωσε τη χώρα.
Στο σημείο αυτό τελειώνει το σχολικό απόσπασμα. Στη συνέχεια η
Αρετή ανακοινώνει στη νένα την απόφασή της να αυτοκτονήσει εάν
ο Ερωτόκριτος χάθηκε. Κατόπιν, όταν ο νέος αφηγείται στην Αρετή
ότι έχει το δαχτυλίδι του σκοτωμένου Ερωτόκριτου, η Αρετή αρχίζει
το μοιρολόι. Βλέποντάς την ο Ερωτόκριτος αποκαλύπτεται και η
Αρετή ευτυχισμένη τον προτρέπει να την ζητήσει από τον πατέρα
της. Ανακοινώνεται η είδηση στον βασιλιά, ο οποίος συμφιλιώνεται
με τον πατέρα του Ερωτόκριτου, και ακολουθεί ο γάμος των δυο
νέων.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 6 8 —
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
· Ο άνθρωπος πρέπει να δρα σύμφωνα με τη λογική και μην παρασύρεται
από το συναίσθημα.
· Ο φυσικός κόσμος, η έμψυχη και άψυχη φύση συμμετέχουν στις
εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής.
· Επιβιώνει η παγανιστική αντίληψη για τα πουλιά των οποίων το
πέταγμα υποδηλώνει ως καλός οιωνός την ευοίωνη κατάληξη.
· Η πατριαρχική δομή της οικογένειας επιβάλλει στους νέους να δέχονται
και να εκτελούν τις αποφάσεις των γονιών τους κυρίως σε θέματα
γάμου.
· Ο άνθρωπος δεν πρέπει να επιδιώκει τα αδύνατα: ο αξιωματικός
χαρακτήρας της άποψης αυτής δίνει έμφαση και προκρίνει την
παραίτηση από τις επιθυμίες και την υποταγή στη λογική.
· Το πατρικό πείσμα: η προσβολή που δέχεται ο ανώτερος από τον
κατώτερό του εντείνει το θυμό του ανωτέρου.
· Σημειώνει ο Γ. Σεφέρης στον «Ερωτόκριτο»: «Τη σύγκρουση της ορμής,
της νιότης και του ερωτικού πάθους, με τη φρόνηση· τις οδύνες του
πάθους, και στο τέλος τη συμφιλίωση και το συμβιβασμό των δυο αυτών
αντίθετων δυνάμεων. Αυτό είναι το σχηματικό πλαίσιό του. Δεν
απλουστεύω εγώ, ο ποιητής βλέπει με πολύ απλές γραμμές.»
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
69
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ
v Αφήγηση από έναν παντογνώστη αφηγητή σε γ΄ ενικό.
v Περιγραφή: Στην πρώτη ενότητα η περιγραφική ακρίβεια συνδυάζεται
με την παραστατικότητα των εικόνων της φύσης. Κινητικές
ηχοποιητικές και οσφρητικές εικόνες μας μεταφέρουν την ευτυχία της
φύσης και μας προϊδεάζουν για την επικείμενη αναγνώριση. Στη
δεύτερη ενότητα κυριαρχεί ο μονόλογος της Φροσύνης, η οποία
επικαλείται τη λογική για να πείσει την Αρετούσα να υποταχθεί.
v Διάλογος: Η νένα απευθύνεται στην Αρετούσα σε β΄ ενικό πρόσωπο.
v Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη χωρίς ανάδρομες και πρόδρομες
αφηγήσεις.
v Προϊδεσμός: η περιγραφή της φύσης (έμψυχης και άψυχης) προμηνύει
την αίσια έκβαση των γεγονότων. (π.χ. στ. 3-4, 5-6. 7-8, 11-12, 13-14, 15-16,
17-18, 25-30).
ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ
v Γλώσσα: «Η γλώσσα αυτή σαφώς αποκλίνει από την καθημερινή. Υπήρξε
βέβαια ευνοϊκή η ιστορική συγκυρία (βυζαντινή παράδοση, επαφή με τη
Δύση, ακμή της μικρής κρητικής πόλης) για τη διαμόρφωση αυτή που
βασίστηκε και στον προφορικό λόγο, αλλά που τον ανασύνθεσε ριζικά με
αναρίθμητα στοιχεία της γραφόμενης και με συντακτικούς τρόπους
άγνωστους στο λιτό και αυστηρό κρητικό δημοτικό τραγούδι. […] Η
γλώσσα του έργου για ιστορικούς λόγους είναι έντονα ιδιωματική. Ωστόσο
πολλά στοιχεία της ήταν άλλοτε κοινά σε μεγάλα τμήματα του ελληνικού
χωριού.» Στ. Αλεξίου
Συμπερασματικά, η γλώσσα του Ερωτόκριτου είναι γνησιότατη
δημοτική («γλωσσικό φαινόμενο της εποχής») στο γλωσσικό ιδίωμα της
Κρήτης, πλούσια και εκφραστική.
v Στιχουργία: Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος και παροξύτονη ζευγαρωτή
ομοιοκαταληξία.
v Μεταφορά: αγκάλες τ' Oυρανού (στ. 6)
v Προσωποποιήσεις των στοιχείων της φύσης
στ. 3: Eφάνη ολόχαρη η αυγή, και τη δροσούλα ρίχνει,
στ. 7: Tα περιγιάλια ελάμπασι, κ' η θάλασσα εκοιμάτο,
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 7 0 —
στ. 8: γλυκύς σκοπός εις τα δεντρά κ' εις τα νερά εγρικάτο.
στ. 11: O Ήλιος τες ακτίνες του παρά ποτέ στολίζει
στ. 21: Tα πάθη πλιό δεν κιλαδεί το πρικαμένο αηδόνι,
στ. 22: αμέ πετά πασίχαρο, μ' άλλα πουλιά σιμώνει.
στ. 23: Γελούν τση Xώρας τα στενά, κ' οι στράτες καμαρώνουν,
v Παρομοίωση τα νέφαλα σαν παραχρουσωμένα. (στ. 20)
v Εικόνες: Τόσο η πρώτη (στ. 1-24) όσο και η δεύτερη (στ. 25-52) ενότητα
βρίθουν από εικόνες.
στ. 2: Eφάνη ολόχαρη η αυγή
στ. 5-6: Xορτάρια εβγήκαν εις τη γην, τα δεντρουλάκια ανθήσα',
κι από τσ' αγκάλες τ' Oυρανού γλυκύς Bορράς εφύσα.
στ. 7-8: Tα περιγιάλια ελάμπασι, κ' η θάλασσα εκοιμάτο,
γλυκύς σκοπός εις τα δεντρά κ' εις τα νερά εγρικάτο.
στ. 11-12: O Ήλιος τες ακτίνες του παρά ποτέ στολίζει
με λάμψιν, κι όλα τα βουνά και κάμπους ομορφίζει.
στ. 13-14: Xαμοπετώντας τα πουλιά εγλυκοκιλαδούσαν,
στα κλωναράκια τω' δεντρών εσμίγαν κ' εφιλούσαν.
στ. 15-16: Δυό-δυό εζευγαρώνασι, ζεστός καιρός εκίνα,
έσμιξες, γάμους, και χαρές εδείχνασι κ' εκείνα.
στ. 23-24: Γελούν τση Xώρας τα στενά, κ' οι στράτες καμαρώνουν,
όλα γρικούν κουρφές χαρές, κι όλα τσι φανερώνουν.
στ. 25-30: Kαι μες στη σκοτεινή φλακήν, οπού'το η Aρετούσα,
εμπήκα' δυό όμορφα πουλιά, κ' εγλυκοκιλαδούσα'.
Στην κεφαλήν της Aρετής συχνιά χαμοπετούσι,
και φαίνεταί σου και χαρές μεγάλες προμηνούσι.
Πάλι με τον κιλαδισμόν απ' τη φλακήν εφύγαν,
αγκαλιαστά, περιμπλεχτά τσι μούρες τως εσμίγαν.
v Αντιθέσεις: Το ποίημα δομείται σε δυο αντιθετικές εικόνες:
α) φως φύσης = το συναίσθημα, ο έρωτας
β) σκοτάδι φυλακής = η λογική, ο συμβιβασμός
v Τραγική Ειρωνεία
στ. 46-46: Kαι χίλιοι χρόνοι αν-ε διαβούν, δεν τον-ε κάνεις Tαίρι,
κι ώστε να ζει, δεν έρχεται προς τα δικά σας μέρη.
στ. 50: κι ο Ξένος γίνεται ’ντρας σου, κάμε να το κατέχεις,
Η νένα αγνοεί ότι ο Ερωτόκριτος βρίσκεται ήδη στο παλάτι και ότι
σύντομα, εφόσον είναι ο νικητής της μονομαχίας, θα επισκεφθεί την
Αρετούσα και θα γίνει σύζυγός της. Η Φροσύνη πιστεύει ότι ποτέ ο
Ερωτόκριτος δεν θα γυρίσει στην Αρετούσα και αυτός που έσωσε το
βασίλειο είναι ένας ξένος.
v Χρήση Ενεστώτα-Παρατατικού χρόνου: για να δηλωθεί η διάρκεια
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
71
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ερωτήσεις ελεύθερης ανάπτυξης
1. Σε ποιο μέρος του «Ερωτόκριτου» ανήκει το εξεταζόμενο απόσπασμα;
Πώς συνδέεται αυτό με την υπόθεση του έργου;
2. α) Τι δηλώνει ο υπότιτλος της ενότητας [Ήρθεν η ώρα και ο καιρός];
3. β) Για ποιο θέμα προειδοποιεί ο ποιητής με τη φράση αυτή;
4. Τι θα αποτελέσει την κορύφωση του έργου; Πώς προετοιμάζεται από τον
ποιητή στο απόσπασμα;
5. Στους στίχους 3-24 ο ποιητής περιγράφει τη φύση. α) Σε ποια χρονική
στιγμή την περιγράφει και με ποιους εκφραστικούς τρόπους; β) Γιατί
κατά τη γνώμη σας επεκτείνεται ο ποιητής σε τόσο λεπτομερειακή
περιγραφή της φύσης;
6. α) Να βρείτε πώς οργανώνονται από τον ποιητή οι εικόνες. β) Ποιοι
είναι οι κεντρικοί άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφονται οι
εικόνες του αποσπάσματος;
7. Αφού εντοπίσετε στους στίχους 17-22 τα αντιθετικά ζεύγη, να
επισημάνετε τι αντιπαραβάλλεται σ’ αυτά.
8. α) Πώς συσχετίζεται ο χώρος στον οποίο βρίσκεται η Αρετούσα (φυλακή)
με αυτόν που περιγράφεται στην πρώτη ενότητα (φύση); β) Ποιο μοτίβο
συνδέει τους δύο χώρους;
9. Πώς ερμηνεύει η νένα το πέταγμα των πουλιών μέσα στη φυλακή;
10. α) Ποιες απόψεις της εποχής εκφράζει η νένα; β) Ποια αρετή τη
διακρίνει; γ) Με ποια επιχειρήματα προσπαθεί η νένα να πείσει την
Αρετούσα να δεχτεί το γάμο με τον ξένο σωτήρα της πατρίδας της;
11. Στο απόσπασμα διακρίνεται καθαρά η λυρική και συναισθηματική
έξαρση του ποιητή. Ποιος είναι ο στόχος του;
12. Ο ποιητής στηρίζει τη δομή του ποιήματος στα πολλά και πετυχημένα
ευρηματικά μέσα (πουλιά, ερμηνείες, συμβουλές της νένας). Ποιος ο
ρόλος αυτών των μέσων;
Ερωτήσεις σύντομης απάντησης
1. Ποια είναι τα θέματα του αποσπάσματος και από ποια πρόσωπα
προωθούνται;
2. Ποιος κατευθύνει τη δράση στη συγκεκριμένη ενότητα;
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 7 2 —
3. Ποιο γεγονός αναμένεται να συμβάλει στη λύση του έργου; Ποιες
εικόνες του αποσπάσματος την προετοιμάζουν;
Ερωτήσεις σύντομης απάντησης και ελεύθερης ανάπτυξης
1. Ποιες λαϊκές αντιλήψεις ανιχνεύονται στο απόσπασμα; Ποιο πρόσωπο
τις εκφράζει; Πώς δικαιολογούνται;
2. Πού, κατά τη γνώμη σας, υπάρχει στο απόσπασμα η κορύφωση της
δράσης; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
3. Ο Γ. Σεφέρης και Κ.Θ. Δημαράς συμφωνούν ότι το απόσπασμα αυτό
είναι κορυφαία εκδήλωση καθαρού λυρισμού και μορφικής τελειότητας.
Συμφωνείτε με τις απόψεις τους; Να δικαιολογήσετε τη γνώμη σας;
Συνδυασμός ερωτήσεων αντικειμενικού τύπου και ελεύθερης
ανάπτυξης
1. Βάλτε x στο αντίστοιχο τετραγωνάκι, αν νομίζετε ότι το περιεχόμενο
των παρακάτω προτάσεων είναι Σωστό ή Λανθασμένο
Σ Λ
α) Το απόσπασμα διαπνέεται από λυρισμό ¨ ¨
β) Ο ποιητής χρησιμοποιεί την ειρωνεία ως στοιχείο πλοκής ¨ ¨
γ) Η νένα εκφράζει πρωτοποριακές για την εποχή της απόψεις ¨ ¨
δ) Οι συμβουλές της νένας δείχνουν την οργή της για το πείσμα
της Αρετούσας
¨ ¨
2. Να δικαιολογήσετε την επιλογή σας «σωστό-λάθος» στις περιπτώσεις (β)
και (δ)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
73
Ερωτήσεις σύζευξης
Α Β
στ. 3-4
στ. 10-14
στ. 25
στ. 26-30
στ. 35-44
α) αντίθεση
β) ποιητικό εύρημα
γ) ποιητικό πρόσχημα
δ) υποταγή στην ανάγκη
ε) προσωποποίηση
Παραδείγματα Εργασιών στο σπίτι
2. Ποια στοιχεία του λαϊκού παραμυθιού και των λαϊκών παραδόσεων
διακρίνετε στο εξεταζόμενο απόσπασμα;
3. Να καταγράψετε ομοιότητες και διαφορές του «Ερωτόκριτου» με τα
ακριτικά δημοτικά τραγούδια και τις παραλογές.
4. Να μελετήσετε το απόσπασμα από το δοκίμιο του Γ. Σεφέρη
«Ερωτόκριτος» Κ.Ν.Λ. Α΄ Λυκείου, σελ.189-193 και α) να απαντήσετε στο
ερώτημα που ο ίδιος θέτει: «τι βλέπει στο ποίημα ο ποιητής του
«Ερωτόκριτου», β) να ερευνήσετε, μελετώντας το απόσπασμα από το
δοκίμιο του Γ. Σεφέρη «Η γλώσσα του Ερωτόκριτου», σε τι οφείλεται η
πλατιά αποδοχή του έργου από το λαό και η βαθιά επίδρασή του σ’
αυτόν.
Διδακτικές προεκτάσεις-καινοτομίες
Ακρόαση μελοποιημένων αποσπασμάτων από
α) «Ερωτόκριτος»: επιλεγμένα αποσπάσματα μελοποιημένα από τον Ν.
Μαμαγκάκη (Cd)
β) «Ερωτόκριτος» Cd του Μ. Καρπουζάκη
γ) «Τα πάθη του Ερωτόκριτου» Cd του Κ. Γαραφαλάκη
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 7 4 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
α) Σκηνή Δεύτερη – Νένα και Ερωφίλη στ. 49-70
ΕΡΩ. Ώφου, κακό μου ριζικό, κ’ ίντά 'θελα τά πλούτη,
κ’ ίντά 'θελα νά γεννηθώ στην άφεντιάν ετούτη ! 50
Τί μέ φελούνε οί ομορφιές, τί μέ φελούν τά κάλλη,
και τσ' όρεξής μου τά κλειδιά νά τά κρατούσιν άλλοι;
Χώρες νά ρίζω άρίφνητες, τόπους πολλούς καί δούλους,
καί νά τιμούμαι σά θεά άπού τσ' άθρώπους ούλους,
ποιάν όγιά τούτο δύνεται χαρά νά δει ή καρδιά μου, 55
δίχως σά θέλω μετά μέ νά 'χω τη λευτεριά μου;
Πάσα φτωχή κι ανήμπορη, καθώς θωρώ, τυχαίνει
νά 'ναι άπό μένα σήμερο περίσσα ζηλεμένη,
γιατί άνισώς κι όρίζουσιν άλλοι τήν έμαυτή μου,
τή βασίλεια σκλαβιά κρατώ, τήν αφεντιά φλακή μου. 60
ΝΕΝ. Νά ρίζει ό κύρης το παιδί σ' όλους μας είν' δοσμένο
κι όποιο παιδί το θέλει αλλιώς, είν' καταδικασμένο.
Έτσι, κερά μου, λόγιασε λιγάκι γιά καλό σου
πώς ή αγάπη σού κρατεί τυφλό τό λογισμό σου,
μ' αν άναβλέψεις, θές ιδεί τό πώς δέν είν' τιμή σου, 65
νά θέλεις ένα γι' άντρα σου, όπού 'ναι δουλευτής σου.
ΕΡΩ. Ποτέ δέν είναι μπορετό, μηδ' έναι στήν έξά μου,
γιά- μεγαλύτερη αφορμή νά τον αφήσω πλιά μου.
Κ' έτσι άνισώς και πεθυμάς και θέλεις τή ζωή μου,
μήν είσαι σ' τούτη τή δουλειά ποσώς αντίδικη μου. 70
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
75
α) Σκηνή Δεύτερη – Νένα και Ερωφίλη στ. 143-162
ΕΡΩ. Και τά όνειρα πολλές φορές, σ' έναν άπού παιδεύγου
πρίκες και πάθη, τά 'χουσι νά τόρθου σημαδεύγου-
και γροίκησε ένα πού 'χα δει τούτη τήν περασμένη 145
νύκτα, νά μείνεις μετά μέ περίσσα πρικαμένη.
Δυό περιστέρια πλουμιστά μού φαίνετονε, νένα,
σ' ένα ψηλότατο δέντρο κ' έθώρου φωλεμένα,
κ' έσμίγασι κανακιστά και σπλαχνικά έφιλούσα,
κ' ένα τ' άλλού τά πάθη τως, σου φαίνετο, έμιλούσα, 150
μ' απάνω σ' τσί χαρές τωνε γείς λούπης πεινασμένος
σώνει στή μέση καί τώ δυό περίσσα θυμωμένος,
κι άρπαξε τό 'να ξαφνικά τ' άλλου άπού τήν αγκάλη,
κ' έξέσκισέ το κ' έφα το μ' άχορταγιά μεγάλη.
Και τ' άλλον άπού πόμεινε τόσα πολλά λυπήθη, 155
άπού κ' εκείνο νά μή ζει μιαν ώραν έβουλήθη,
καί τό ζιμιό τή μούρη του προς τση καρδίας τά μέρη
μπήχνει κι αυτό και σφάζεται γιά τ' ακριβό του ταίρι.
Κι αλύπητα μ' έξύπνησε περίσσα ξαγριεμένη
κι όλημερνίς νά στέκομαι μέ κάνει πρικαμένη· 160
λούπης μήν είν' ό κύρης μου τρομάσσω και φοβοΰμαι,
κ' εμείς τά περιστέρια αυτά κι όμάδι σκοτωθούμε.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 7 6 —
Διονύσιου Σολωμού Ελεύθεροι πολιορκημένοι
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ / ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ
Στα τέλη Μαρτίου 1825, την εποχή δηλαδή που ο Iμπραήμ ξεκινούσε τις
επιχειρήσεις του στην Πελοπόννησο, ο Μεχμέτ Ρεσίτ-πασάς (γνωστότερος
ως Κιουταχής) κατέβηκε από την Ήπειρο στη Δ. Στερεά, και κατευθύνθηκε
χωρίς να συναντήσει δυσκολία στο Mεσολόγγι. Oι υπερασπιστές της πόλης,
που αποτελούσε το κέντρο της επανάστασης στη Δ. Στερεά, είχαν ενισχύσει
την άμυνα τόσο από την ξηρά όσο και από τη λιμνοθάλασσα. Στο
Μεσολόγγι έσπευσαν ακόμη αρκετοί οπλαρχηγοί από τις γειτονικές
επαρχίες.
H πολιορκία ξεκίνησε στα τέλη Απριλίου 1825, πραγματοποιήθηκε σε δύο
φάσεις και διήρκησε έναν ολόκληρο χρόνο. Έως τον Οκτώβριο οι
πολιορκημένοι είχαν με επιτυχία αντιπαρέλθει την πίεση και υποχρέωσαν
τον Κιουταχή να χαλαρώσει την πολιορκία, η οποία όμως έγινε πολύ
σύντομα (Νοέμβριος 1825) και πάλι ασφυκτική.
Aπό τον Φεβρουάριο του 1826 η κατάσταση για τους πολιορκημένους
γινόταν ολοένα και δυσκολότερη. Σ’ αυτό συνέτεινε η παράδοση του
γειτονικού Aνατολικού (Aιτωλικού), ο έλεγχος της λιμνοθάλασσας από τον
οθωμανικό στόλο και η αποτυχία μιας προσπάθειας για την άρση του
θαλάσσιου αποκλεισμού. Oι μάχες γίνονταν συχνά σώμα με σώμα, ενώ ο
κανονιοβολισμός της πόλης ήταν διαρκής. Έτσι, αποφασίστηκε η
εγκατάλειψη της πόλης με νυχτερινή έξοδο που θα πραγματοποιούνταν
την Κυριακή των Βαΐων του 1826. Το σχέδιο προέβλεπε την έξοδο από τρία
διαφορετικά σημεία. Aπό τα τρία σώματα που σχηματίστηκαν τα δύο
αποτελούνταν από τους ενόπλους με επικεφαλής τους τον Νότη Mπότσαρη
και τον Δημήτρη Μακρή, ενώ στο τρίτο σώμα θα βρίσκονταν οι άμαχοι, τους
οποίους θα συνόδευε μικρός αριθμός ενόπλων. Tο σχέδιο ωστόσο είχε γίνει
γνωστό στον Iμπραήμ. Tα δύο σώματα των ενόπλων κατάφεραν
πολεμώντας να ανοίξουν διαδρόμους μέσω των εχθρικών σωμάτων και να
φτάσουν καταδιωκόμενοι ως την περιοχή του Ζυγού. Aπό εκεί πέρασαν στα
Σάλωνα (Άμφισσα) αρχικά και στο Ναύπλιο στη συνέχεια, όπου έτυχαν
υποδοχής ηρώων. O μύθος της «φρουράς του Μεσολογγίου» είχε ήδη
δημιουργηθεί. Το τρίτο σώμα ωστόσο δεν κατάφερε να διαφύγει. Τη στιγμή
της εξόδου επικράτησε πανικός, οι περισσότεροι γύρισαν πίσω στην πόλη
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
77
και χάθηκαν μαζί της. Την πτώση του Mεσολογγίου ακολούθησε η
συνθηκολόγηση πολλών ρουμελιωτών οπλαρχηγών. Oι Οθωμανοί έλεγχαν
πλέον ολόκληρη τη Στερεά, Δυτική και Aνατολική, εκτός από ένα σημείο. H
Aκρόπολη, το κάστρο της Αθήνας που αποτελούσε το μοναδικό ελεγχόμενο
από τους επαναστάτες οχυρό, ήταν ο επόμενος στόχος του Κιουταχή.
Σχεδιάγραμμα με τα οχυρωματικά έργα
στο Μεσολόγγι.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 7 8 —
Ο ΤΙΤΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ
§ Ο αγώνας των Μεσολογγιτών στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου
(1825-1826). Αναφέρεται στις τελευταίες 15 ημέρες της πολιορκίας. (Κατά
τη διάρκεια της πολιορκίας οι ήχοι των κανονιοβολισμών φτάνουν στ'
αυτιά του ποιητή. Το ποίημα, βέβαια, γράφεται αργότερα).
§ Το ποίημα αναφέρεται στην ηθική, εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου,
την ιδανική ελευθερία, που φανερώνεται απείραχτη και άγια στη
δυστυχία και στους πόνους. Μ’ άλλα λόγια, η ανθρώπινη ψυχή
συντρίβει τα υλικά εμπόδια και αγγίζει τον ιδεατό χώρο της ηθικής
ελευθερίας.
Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ
Ανολοκλήρωτο έργο κατά αποσπάσματα. Είναι συγκροτημένο σε τρία
σχεδιάσματα:
1ο σχεδίασμα (δοκιμή), περί το 1830, «Είδος προφητικού θρήνου»
2ο σχεδίασμα: (το σημαντικότερο), 1833-1844, σε 15σύλλαβους
ομοιοκατάληκτους στίχους. Απεικονίζονται τα παθήματα των γενναίων
αγωνιστών τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας.
3ο σχεδίασμα σε 15σύλλαβους χωρίς ομοιοκαταληξία.
Πριν από τα σχεδιάσματα παρατίθενται οι Στοχασμοί του ποιητή, που είναι
σημειώσεις για τις βασικές αρχές που ακολουθεί στο έργο.
Αν και ανολοκλήρωτο και χωρίς αλληλουχία το έργο είναι αυτοτελές.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
79
ΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ
1ος στοχασμός
Εφάρμοσε εις την πνευματική μορφή την ιστορία του φυτού, το οποίον
αρχινάει από το σπόρο και γυρίζει εις αυτόν, αφού περιέλθει, ως βαθμούς
ξετυλιγμού, όλες τες φυτικές μορφές, δηλαδή τη ρίζα, τον κορμό, τα φύλλα,
τ’ άνθη και τους καρπούς. Εφάρμοσέ την, και σκέψου βαθιά την υπόσταση του
υποκειμένου και τη μορφή της τέχνης. Πρόσεξε ώστε τούτο το έργο να
γένεται δίχως ποσώς να διακόπτεται.
§ Παραλληλίζει το ποίημα με το φυτό. Η διαδικασία στο φυτό είναι:
σπόρος - ρίζα - κορμός - φύλλα - άνθη - καρπός. Η διαδικασία του
ποιήματος: ιδέα - ανάπτυξη - αποτέλεσμα/συμπέρασμα.
2ος στοχασμός
Σκέψου βαθιά και σταθερά (μία φορά για πάντα) τη φύση της Ιδέας, πριν
πραγματοποιήσεις το ποίημα. Εις αυτό θα ενσαρκωθεί το ουσιαστικότερο και
υψηλότερο περιεχόμενο της αληθινής ανθρώπινης φύσης, η Πατρίδα και η
Πίστις.
§ Το ποίημα είναι η ενσάρκωση (υλοποίηση) της Ιδέας – δηλαδή είναι πολύ
σημαντικό, έχει πολύ σημαντική αποστολή. Η Ιδέα, σύμφωνα με τον
Σολωμό, είναι η Πατρίδα και η Πίστη. Τα δύο αυτά ιδανικά είναι τα
ανώτερα οράματα που πρέπει να οδηγούν κάθε άνθρωπο.
3ος στοχασμός
Ο θεμελιώδης ρυθμός ας στυλωθεί στο κέντρο της Εθνικότητος και ας
υψώνεται κάθετα, ενώ το νόημα, από το οποίο πηγάζει η Ποίηση, και το οποίο
αυτή υπηρετεί, απλώνει βαθμηδόν τους κύκλους του.
§ Το ποίημα θα έχει σαν κεντρικό του πυρήνα το Έθνος. Παράλληλα θα
αποκτά οικουμενικότητα, πανανθρώπινες διαστάσεις.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 8 0 —
4ος στοχασμός
Εις το ποίημα του Χρέους μακρινή πρέπει να είναι η φριχτή αγωνία μέσα εις
τη δυστυχία και εις τους πόνους, όπως εκείθε φανερωθεί απείραχτη και άγια
η διανοητική Παράδεισος.
§ Στο ποίημα θα φαίνονται τα βάσανα των αγωνιστών, αλλά σε δεύτερο
πλάνο, κάπως μακρινά. Το κυρίαρχο στοιχείο θα είναι η ηθική
ελευθερία, η αντοχή τους, το ξεπέρασμα κάθε δυσκολίας.
5ος στοχασμός
Κοίταξε να σχηματίσεις βαθμηδόν ωσάν μίαν αναβάθρα από δυσκολίες, τες
οποίες θα υπερβούν εκείνοι οι Μεγάλοι, με όσα οι αίσθησες απορουφούν από
τα εξωτερικά, τα οποία ή τους τραβούν με τα κάλλη τους ή τους βιάζουν με
την ανάγκη και με τον πόνο, έως εις τη βεβαιότητα του θανάτου, αλλά
εξαιρέτως με την ενθύμηση της περασμένης δόξας. Όλα αυτά, όσο
μεγαλύτερα είναι και πλέον διάφορα, εις τόσο υψηλότερο στυλοπόδι σταίνουν
την Ελευθερία, μεστήν από το Χρέος, δηλαδή απ’ όσα περιέχει η Ηθική, η
Θρησκεία, η Πατρίδα, η Πολιτική κ.ά.
§ Στο ποίημα θα παρουσιασθούν σαν κλίμακα οι δυσκολίες των
πολιορκημένων. Η ομορφιά της φύσης, οι στερήσεις, οι αρρώστιες, η
βεβαιότητα του θανάτου, η πίκρα από τις καλές αναμνήσεις του
παρελθόντος. Όμως όλα θα τα ξεπερνούν και θα κατακτούν την ηθική
ελευθερία. Όσο πιο πολλές δυσκολίες τους παρουσιάζονται τόσο πιο
ελεύθεροι και δυνατοί γίνονται.
6ος στοχασμός
Κάμε ώστε ο μικρός Κύκλος, μέσα εις τον οποίο κινιέται η πολιορκημένη
πόλη, να ξεσκεπάζει εις την ατμοσφαίρα του τα μεγαλύτερα συμφέροντα της
Ελλάδας, για την υλική θέση, οπού αξίζει τόσο για εκείνους οπού θέλουν να
τη βαστάξουν, όσο για εκείνους οπού θέλουν να την αρπάξουν, – και, για την
ηθική θέση, τα μεγαλύτερα συμφέροντα της Ανθρωπότητος. Τοιουτοτρόπως
η υπόθεση δένεται με το παγκόσμιο σύστημα. – Ιδές τον Προμηθέα και εν
γένει τα συγγράμματα του Αισχύλου. – Ας φανεί καθαρά η μικρότης του
τόπου και ο σιδερένιος και ασύντριφτος κύκλος όπου την έχει κλεισμένη.
Τοιουτοτρόπως από τη μικρότητα του τόπου, ο οποίος παλεύει με μεγάλες
ενάντιες δύναμες, θέλει έβγουν οι Μεγάλες Ουσίες.
§ Το ποιητικό έργο θα ξεκινάει από έναν μικρό κύκλο (το Μεσολόγγι), ο
οποίος θα εκπροσωπεί την Ελλάδα (στον υλικό τομέα, αφού οι Τούρκοι
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
81
και οι Έλληνες διεκδικούν ένα γεωγραφικό, υλικό χώρο) και την
οικουμένη (στον ηθικό τομέα, αφού η ηθική ελευθερία των
πολιορκημένων αφορά σε κάθε άνθρωπο, έχει μία παγκοσμιότητα).
§ Πρέπει να τονισθεί η μικρότητα του χώρου που παλεύει με μεγάλες
δυνάμεις.
§ Έτσι θα φανεί σημαντικότερη η προσπάθεια και η θυσία. Οι μεγάλες
αλήθειες και ουσίες βγαίνουν όταν οι συνθήκες είναι αντίξοες.
7ος στοχασμός
Μείνε σταθερός εις τούτη την υψηλή θέση. Η θλίψη τους στέκεται εις το να
θυμούνται την ευτυχισμένη κατάστασή τους, όθεν έπρεπε να βλαστήσει το
καλόν της πατρίδας. Τώρα αισθάνονται ότι θα χάσουν τα πάντα· το
αισθάνονται βαθμηδόν, και επομένως ολικώς. Η πείνα δεν μπαίνει εις αυτόν
τον κύκλον, ειμημόνον ως εξωτερική δύναμη, την οποίαν υπερνικούν καθώς
όλες τες άλλες.
§ Πρέπει στο ποίημα να κυριαρχεί η «υψηλή θέση», δηλαδή να τονίζεται η
σύγκρουση ανάμεσα στο παρελθόν (ευτυχία) και στο παρόν (δυστυχία)
και να μη λυγίζουν οι αγωνιστές, να παλεύουν. (Αν η δυστυχία τους
οδηγούσε στην παράδοση τότε δεν θα ήταν ηθικά ελεύθεροι).
8ος στοχασμός
Σκέψου την ισοζυγία των δυνάμεων, μεταξύ ανδρών και γυναικών. Εκείνοι ας
αισθάνονται όλα, και ας νικάνε όλα, με την ουσίαν έξυπνη· τούτες ας νικάνε
και αυτές, αλλ’ ωσάν γυναίκες.
§ Ο ποιητής θέλει να φανούν στο ποίημα οι ψυχικές ιδιαιτερότητες των
δύο φύλων, αλλά χωρίς να υπάρχει διαφορά στο ηθικό τους μεγαλείο.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 8 2 —
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΩΝ
ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Α΄
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ Ι
Τότες ἐταραχτήκανε τὰ σωθικά μου, καὶ ἔλεγα πὼς ἦρθε ὥρα νὰ ξεψυχήσω·
κ᾿ εὑρέθηκα σὲ σκοτεινὸ τόπο καὶ βροντερό, ποὺ ἐσκιρτοῦσε σὰν κλωνὶ στάρι
῾ς τὸ μύλο ποὺ ἀλέθει ὀγλήγορα, ὡσὰν τὸ χόχλο ῾ς τὸ νερὸ ποὺ ἀναβράζει᾿
ἐτότες ἐκατάλαβα πὼς ἐκεῖνο ἤτανε τὸ Μεσολόγγι· ἀλλὰ δὲν ἔβλεπα μήτε τὸ
κάστρο, μήτε τὸ στρατόπεδο, μήτε τὴ λίμνη, μήτε τὴ θάλασσα, μήτε τὴ γῆ
ποὺ ἐπάτουνα, μήτε τὸν οὐρανό᾿ ἐκατασκέπαζε ὅλα τὰ πάντα μαυρίλα καὶ
πίσσα, γιομάτη λάμψι, βροντή, καὶ ἀστροπελέκι· καὶ ὕψωσα τὰ χέρια μου καὶ
τὰ μάτια μου νὰ κάνω δέηση, καὶ ἰδοὺ μές᾿ ῾ς τὴν καπνίλα μία μεγάλη
γυναίκα μὲ φόρεμα μαῦρο σὰν τοῦ λαγοῦ τὸ αἷμα, ὅπου ἡ σπίθα ἔγγιζε κ᾿
ἐσβενότουνε· καὶ μὲ φωνή, ποὺ μοῦ ἐφαίνονταν πὼς νικάει τὴν ταραχὴ τοῦ
πολέμου, ἄρχισε·
§ Το απόσπασμα είναι γραμμένο κυρίως σε πεζό λόγο.
§ Ένα ποιητικό τέχνασμα που ο Σολωμός επανειλημμένα χρησιμοποιεί
είναι να παρουσιάζει μια πράξη σαν να την έβλεπε σε όνειρο ή σε
όραμα.
§ Το όραμα τούτο αποκαλύπτει στον ήρωα κάποια αλήθεια δικιά του. Ο
ποιητής σε ονειρώδη κατάσταση και σε ψυχική ένταση μεταφέρεται στο
Μεσολόγγι που το σκεπάζει η μαυρίλα και η καταιγίδα του πολέμου, και
που παρομοιάζεται με στάρι που αλέθεται και με νερό που βράζει.
§ Μέσα από τους καπνούς εμφανίζεται μια μαυροφορεμένη επιβλητική
γυναικεία παρουσία, που αρχίζει να τραγουδάει, δοξολογώντας το
Μεσολόγγι. Η γυναίκα είναι η Μούσα, η έμπνευση του ποιητή, αλλά
συγχρόνως και η Ελλάδα και η ελευθερία. Εμφανίζεται ξανά στο
Σχεδίασμα Γ΄, στο απόσπασμα Ι και στο απόσπασμα VI.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
83
«Τὸ χάραμα ἐπῆρα
Τοῦ Ἥλιου τὸ δρόμο,
Κρεμώντας τὴ λύρα
Τὴ δίκαιη ῾ς τὸν ὦμο,
Κι᾿ ἀπ᾿ ὅπου χαράζει
Ὡς ὅπου βυθᾶ,
Τὰ μάτια μου δὲν εἶδαν τόπον ἐνδοξότερον ἀπὸ τοῦτο τὸ ἁλωνάκι.»
§ Η γυναίκα κρατά μια δίκαιη λύρα στον ώμο. Η λύρα αυτή είναι η ποίηση
που αποδίδει τη δικαιοσύνη, με κριτήριο όχι τη δύναμη ή το αποτέλεσμα,
αλλά το δίκαιο του αγώνα, τον έντιμο σκοπό, την αντίσταση στο άδικο,
σ’ έναν αγώνα άνισο από κάθε πλευρά (λίγοι, άοπλοι, πεινασμένοι,
αδύναμοι εναντίον πολλών, πάνοπλων, χορτάτων και δυνατών).
§ Η πρόθεση να απονεμηθεί «το δίκιο του Μεσολογγιού» και να τονισθεί η
δόξα των αγωνιστών φαίνεται στην τελευταία πεζή φράση: «Τὰ μάτια
μου δὲν εἶδαν τόπον ἐνδοξότερον ἀπὸ τοῦτο τὸ ἁλωνάκι».
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ II
Παράμερα στέκει
Ὁ ἄντρας καὶ κλαίει·
Ἀργὰ τὸ τουφέκι
Σηκώνει, καὶ λέει·
«Σὲ τοῦτο τὸ χέρι
Τί κάνεις ἐσύ;
Ὁ ἐχθρός μου τὸ ξέρει
Πῶς μοῦ εἶσαι βαρύ».
Ο αγωνιστής Μεσολογγίτης
§ είναι πρότυπο δύναμης ψυχικής και σωματικής.
§ είναι εξαντλημένος από την πείνα και κλαίει παράμερα (από ντροπή
απομονώνεται, να μην τον δουν).
§ κλαίει όχι από φόβο αλλά από βιολογική εξάντληση, που κάνει τις
κινήσεις του αργές, και η οποία δεν του επιτρέπει να συνεχίσει τον
αγώνα.
§ κλαίει γιατί δεν μπορεί να πολεμήσει και επειδή αυτό το ξέρει ο εχθρός,
και γι’ αυτό θριαμβολογεί.
§ μιλάει με το «σύντροφο», το συναγωνιστή του, το τουφέκι, που στα
αδύναμα χέρια φαντάζει βαρύ.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 8 4 —
Τῆς μάνας ὢ λαύρα!
Τὰ τέκνα τριγύρου
Φθαρμένα καὶ μαῦρα, Σὰν ἴσκιους ὀνείρου·
Λαλεῖ τὸ πουλάκι
῾Σ τοῦ πόνου τὴ γῆ,
Καὶ βρίσκει σπειράκι,
Καὶ μάννα φθονεῖ.
Η μάνα (σύμβολο αγάπης και αυτοθυσίας):
§ υποφέρει (ω λαύρα!)
§ ζηλεύει το πουλί που βρήκε ένα σπυρί τροφής, ενώ αυτή δεν μπορεί να
θρέψει τα παιδιά της
§ ζηλεύει το πουλί, γιατί δεν μπορεί να εκπληρώσει το μητρικό της
καθήκον.
§ βλέπει τα παιδιά της αδύναμα (φθαρμένα, μαύρα, σαν ίσκιοι) περιμένουν
μάταια για τροφή (το περιβάλλον αναδίνει πόνο).
@ Ο ποιητής με τα δύο αυτά παραδείγματα (αγωνιστής, μάνα) θέλει να
τονίσει το μέγεθος της πείνας. Φυσικά και οι δύο εκπροσωπούν τους
αγωνιστές και τις μανάδες όλου του κόσμου που βρίσκονται στην ίδια δεινή
θέση. Δεν υποφέρουν για προσωπικούς λόγους, αλλά γιατί δεν μπορούν να
βοηθήσουν τους άλλους.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΙΙΙ
Γροικοῦν νὰ ταράζῃ
Τοῦ ἐχθροῦ τὸν ἀέρα
Μίαν ἄλλη, ποὺ μοιάζει
Τ᾿ ἀντίλαλου πέρα·
Καὶ ξάφνου πετειέται
Μὲ τρόμου λαλιά·
Πολληώρα γροικειέται
Κι᾿ ὁ κόσμος βροντᾶ.
§ Ο ξαφνικός δυνατός και μακρόσυρτος ήχος της εχθρικής σάλπιγγας
φτάνει φοβερός στους αγωνιστές του Μεσολογγίου συνταράσσοντας τον
κόσμο όλο.
§ Φαίνεται η πλεονεκτική θέση των πολιορκητών και η δύναμη που
απειλεί τους πολιορκημένους, δυσκολίες που μόνο το ψυχικό σθένος
των Μεσολογγιτών μπορεί να αντιμετωπίσει.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
85
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ IV
Ἀμέριμνον ὄντας
Τ᾿ Ἀράπη τὸ στόμα
Σφυρίζει, περνώντας
῾Σ τοῦ Μάρκου τὸ χῶμα·
Διαβαίνει, κι᾿ ἀγάλι
Ξαπλώνετ᾿ ἐκεῖ,
Ποὺ ἐβγῆκ᾿ ἡ μεγάλη
Τοῦ Μπάϊρον ψυχή.
§ Ένας Αράπης (Αιγύπτιος) εμφανίζεται αμέριμνος, ξέγνοιαστος, σφυρίζει
και βαδίζει στον ιερό τόπο που περπατούσε ο Μ. Μπότσαρης και
ξεψύχησε ο Λόρδος Μπάιρον, μολύνοντας τον ιερό τούτο τόπο.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ V
Προβαίνει καὶ κράζει
Τὰ ἔθνη σκιασμένα.
§ Ο Αιγύπτιος (Ιμπραήμ) φωνάζει τρομοκρατώντας τα έθνη. Η βία
επιδράμει.
§ Τα ρήματα που αφορούν τον Αράπη στις στροφές 4, 5: σφυρίζει,
διαβαίνει, ξαπλώνει, προβαίνει, κράζει (κλιμακώνεται η απειλή για το
Μεσολόγγι και τα έθνη).
§ Το Μεσολόγγι γίνεται σύμβολο για όλα τα έθνη (βλ. 6ο Στοχασμό).
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ VI
Καὶ ὢ πείνα καὶ φρίκη!
Δὲ σκούζει σκυλί!
§ Η πείνα προκαλεί φρίκη, αίσθημα τρόμου και αποτροπιασμού.
§ Δε σκούζει σκυλί: νέκρα, απελπισία και ερημιά δένουνε με την πείνα.
Ίσως τα σκυλιά δεν υπάρχουν, γιατί οι πολιορκημένοι στην απόγνωσή
τους τα έχουν φάει.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 8 6 —
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ VII
Καὶ ἡ μέρα προβαίνει,
Τὰ νέφια συντρίβει·
Νά, ἡ νύχτα ποὺ βγαίνει,
Κι ἀστέρι δὲν κρύβει.
§ Έρχεται η μέρα που σκορπίζει αισιοδοξία…
§ … όμως ξανάρχεται η νύχτα, ο καιρός κυλάει.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
87
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Α΄
§ Ο κουρασμένος πολεμιστής
§ Η μάνα που δεν έχει να ταΐσει τα παιδιά της
§ Το σάλπισμα από το αντίπαλο στρατόπεδο
§ Η αλαζονεία, προκλητικότητα, ωμότητα της δύναμης / των πολιορκητών
§ Η υπερβατική/μεταφυσική διάσταση της ποίησης
§ Η γυναικεία σολωμική μορφή (Μούσα, Ελευθερία, Ελλάδα)
§ Οι κακουχίες του πολέμου
§ Η αντίθεση στην κατάσταση πολιορκητών-πολιορκημένων
§ Η Έξοδος ως σύμβολο αδιεξόδου αλλά και ιδεαλισμού /
αγωνιστικότητας
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ
§ Έλεος για την κατάσταση των πολιορκημένων
§ Δέος για την αγωνιστικότητά τους
§ Αγανάκτηση για την προκλητικότητα των πολιορκητών
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 8 8 —
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
89
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Α΄
Αφηγηματικές Τεχνικές
v Αρχικά οι σκέψεις του ποιητή αποδίδονται σε λόγο πεζό, που μας
βοηθάει να κατανοήσουμε το κυρίως ποιητικό έργο και δείχνουν την
πεζογραφική δύναμή του.
v Αφήγηση: Στο απόσπασμα Ι «μιλά» η Μούσα. Στα υπόλοιπα
αποσπάσματα μιλά ο ποιητής (με την έμπνευσή της).
v Ο αφηγητής είναι παντογνώστης, παρουσιάζεται όμως και σαν
παρατηρητής.
v Αφηγηματικός τρόπος: μίμηση à διάλογος (στην ουσία μονόλογος)
του πολεμιστή με το τουφέκι του
Εκφραστικοί Τρόποι
v Γλώσσα πλούσια, δημοτική
v Σκηνοθεσία με παραστατικές κινητικές και υποβλητικές εικόνες οπτικές
αλλά και ηχητικές (βροντή, αστροπελέκι, κλάμα, σάλπιγγα)
v Τόνος θρηνητικός
v Οι στίχοι είναι 6/7σύλλαβοι. Ο ολιγοσύλλαβος στίχος είναι πιο
θρηνητικός, πιο συγκινησιακός, επίσημος, σοβαρός, θυμίζει προφητείες.
v Παρομοιώσεις (σαν κλωνί, ωσάν το χόχλο, σαν του λαγού)
v Προσωποποιήσεις: τόπο…και βροντερό, που εσκιρτούσε, λύρα δίκαιη,
ταράζη, πετιέται
v Συνεκδοχές: T’ Aράπη το στόμα, Tα μάτια μου δεν είδαν
v Μεταφορές: τέκνα φθαρμένα
v Αντιθέσεις: τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι
v Ασύνδετο: Προβαίνει και κράζει - Tα έθνη σκιασμένα
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 9 0 —
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Α΄
(Α) Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και
λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:
1. Σύμφωνα με μία παράδοση, ο άνθρωπος, όταν νιώθει ότι πλησιάζει το
τέλος του, αποκτά προφητικές ικανότητες· βλέπει δηλαδή εναργέστερα
αυτά που πρόκειται να συμβούν στο μέλλον. Επιβεβαιώνεται αυτή η
παράδοση από το κείμενο και με ποιον τρόπο;
2. Να εντοπίσετε και να εξηγήσετε με συντομία εκείνες τις λέξεις του
ποιήματος που μας συνδέουν με την πολιορκία του Μεσολογγίου ως
ιστορικό γεγονός.
3. Ο Σολωμός στους Στοχασμούς του γράφει, απευθυνόμενος στον εαυτό
του, ότι στο ποίημα που πρόκειται να συνθέσει θα πρέπει να δείξει πως
«η πείνα δεν μπαίνει εις αυτόν τον κύκλον, ειμημόνον ως εξωτερική
δύναμη, την οποία υπερνικούν καθώς όλες τες άλλες». Με ποιον τρόπο
επεξεργάστηκε ο ποιητής το θέμα της πείνας σε αυτά τα αποσπάσματα;
4. Ο Σολωμός στους Στοχασμούς του λέει ότι στους Ελεύθερους
Πολιορκημένους θα πρέπει να δείξει πως «από τη μικρότητα του τόπου,
ο οποίος παλεύει με μεγάλες ενάντιες δύναμες, θέλει έβγουν οι
Μεγάλες Ουσίες». Σε ποιους στίχους του ποιήματος έθεσε σε εφαρμογή
αυτή του την πρόθεση;
(Β) Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το
κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική
διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε
διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. «Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι»:
Ποια αντίθεση υπάρχει στον στίχο; Με ποιες λέξεις εκφράζεται;
2. Σχεδίασμα Α΄, αποσπάσματα I, II, III και IV: Τι παρατηρείτε ως προς τη
μορφή, το ρυθμό και το μέτρο των αποσπασμάτων;
(Γ) Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
1. Ο ποιητής στο σχεδίασμα Α΄, απόσπασμα Ι και στο σχεδίασμα Γ΄,
απόσπασμα Ι παρουσιάζει κάποια γυναικεία μορφή που του μιλάει.
2. α) Ποια νομίζετε ότι μπορεί να είναι αυτή η μορφή;
3. β) Τι συμβολίζει;
4. γ) Πώς παρουσιάζεται σε κάθε περίπτωση; Ποια είναι τα
χαρακτηριστικά της;
5. δ) Εάν συγκρίνετε τις δύο μορφές, ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές
παρατηρείτε;
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
91
6. «Το χάραμα επήρα... τη δίκαιη στον ώμο»: Ποιο νομίζετε ότι είναι το
νόημα αυτού του τετράστιχου;
7. «Κι απ’ όπου χαράζει / Ως όπου βυθά»: Να εξηγηθεί το δίστιχο.
8. Γιατί νομίζετε ότι ονομάζει το Μεσολόγγι αλωνάκι;
9. (Πρβλ. και προηγουμένως: «εσκιρτούσε σαν κλωνί στάρι στο μύλο που
αλέθει ογλήγορα, ωσάν το χόχλο στο νερό που αναβράζει»).
10. Να συσχετίσετε το απόσπασμα ΙΙ του σχεδιάσματος Α΄ με το
απόσπασμα Ι του σχεδιάσματος Β΄.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 9 2 —
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Δ. Σολωμού, Η Γυναίκα της Ζάκυθος
Κι εγώ άκουσα μέσα μου μεγάλη ταραχή και με συνεπήρε το πνεύμα στο
Μισολόγγι. Και δεν έβλεπα μήτε το κάστρο, μήτε τη χώρα, μήτε το
στρατόπεδο, μήτε τα σπίτια, μήτε τη λίμνη· και εκατασκέπαζε όλα τα
πάντα μία καπνούρα γιομάτη λάμψη, βροντή και αστροπελέκι.
Και ύψωσα τα μάτια και τα χέρια κατά τον ουρανό για να κάμω δέηση με
όλη τη θερμότητα της ψυχής, και είδα μες στον καπνόν φωτισμένη από
μιαν ακατάπαυστη σπιθοβολή μια γυναίκα με μια λύρα στο χέρι που
εσταμάτησε ανάερα μες στην καπνούρα.
Και μόλις έλαβα καιρό να θαμάξω για το φόρεμά της που ήτανε μαύρο σαν
του λαγού το αίμα, για τα μάτια της κτλ., εσταμάτησε η γυναίκα μες στην
καπνούρα και εκοίταε τη μάχη, και η μυρία σπίθα οπού πετιέται ψηλά
εγγίζει το φόρεμά της και σβένεται. (Κεφ. 5, απόσπασμα)
Σε ποια θέματα, που επεξεργάστηκε και στο σχεδίασμα Α΄, αναφέρεται ο
ποιητής σε αυτό το απόσπασμα;
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
93
ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Β΄
§ Ο Σολωμός το επεξεργάστηκε από το 1833-1844.
§ Υπάρχουν 61 αποσπάσματα.
§ Τα πεζά τμήματα είναι σχέδια του ποιητή στα Ιταλικά, αλλά και του
Πολυλά για να βοηθήσει στην κατανόηση του ποιήματος.
§ Έχει αφηγηματικό χαρακτήρα, γι’ αυτό και χρησιμοποιεί 15σύλλαβο.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ Ι
§ Κυρίαρχο θέμα: H πείνα (μάνας, Σουλιώτη, παιδιού), «η πείνα ως μια
δύναμη που πολεμά τους Μεσολογγίτες, δεν στέκεται ικανή να τους
λυγίσει, να τους κάνει να παραδοθούν». Η πείνα αντιστοιχεί στον 5ο
στοχασμό: κλίμακα δυσκολιών.
Ἄκρα τοῦ τάφου σιωπὴ στὸν κάμπο βασιλεύει·
§ Σιωπή απόλυτη, ερημιά θανάτου, δηλώνονται με πυκνότητα.
§ Εικόνα ακινησίας, ερήμωσης, νεκρικής σιωπής. Η απόλυτη σιωπή είναι
αναγκαία για να ακουστεί το λάλημα του πουλιού.
Λαλεῖ πουλί, παίρνει σπειρί, κ᾿ ἡ μάνα τὸ ζηλεύει.
§ Ένα πουλί κελαηδάει, (ηχολαλική απεικόνιση με παρήχηση του λ),
βρίσκει σπόρο και προκαλεί το φθόνο της μάνας (έμμεση δήλωση της
πείνας) που είναι ανήμπορη να ταΐσει τα παιδιά της. Το ανθρώπινο
πλάσμα γίνεται υποδεέστερο του πουλιού. (Το ίδιο θέμα υπάρχει και στο
Α΄ Σχεδίασμα).
§ Αντιθετική εικόνα σε σχέση με τον στίχο 1 (κίνηση, ζωντάνια, ζωή). Το
πουλί είναι ελεύθερο (βρίσκει τροφή), ενώ η μάνα πολιορκημένη
(πεινασμένη).
Τὰ μάτια ἡ πείνα ἐμαύρισε· στὰ μάτια ἡ μάνα μνέει·
§ Η πείνα μαυρίζει τα μάτια (άμεση δήλωση της στέρησης, της πείνας),
τον καθρέφτη της ψυχής του ανθρώπου.
§ Η μάνα μνέει (=ορκίζεται, αρχ. ομνύω): εικόνα της μάνας που αποδίδει
την αντίδρασή της: ορκίζεται = συγκρατείται, υπομένει, δεν κλαίει,
αντίδραση σύμφωνη με τη φύση της.
Στέκει ὁ Σουλιώτης ὁ καλὸς παράμερα, καὶ κλαίει:
§ Ο Σουλιώτης, ο γενναίος, ηθικός (καλός) υπερασπιστής του
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 9 4 —
Μεσολογγίου στέκει παράμερα, απομονωμένος (από ντροπή) και κλαίει
(αντιδρώντας διαφορετικά από τη μάνα) για την ανημποριά του, με
πληγωμένο το φιλότιμό του, την περηφάνια του. Κλαίει όχι από φόβο,
δειλία αλλά από περηφάνια, φιλότιμο. Οι Σουλιώτες ενίσχυσαν τους
Μεσολογγίτες (π.χ. ο Λόρδος Βύρων με 4.000 Σουλιώτες).
§ Η μάνα εκφράζεται παθητικά: ζηλεύει, υπομένει την πείνα. Το ρήμα
«μνέει» είναι η κορύφωση της υπομονής και της αντοχής της.
§ Ο Σουλιώτης εκφράζεται επιθετικά, οργίζεται, κλαίει παράμερα,
αγανακτεί συγκρατημένα.
§ Ο Σολωμός δεν αναλύει τον ψυχικό κόσμο των δύο προσώπων, αλλά
τους παρουσιάζει όπως είναι από τη φύση τους, εκπροσωπούν τις
μανάδες και τους αγωνιστές του κόσμου.
«Ἔρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ᾿ ἔχω ῾γὼ στὸ χέρι;
Ὁποῦ σὺ μοὔγινες βαρὺ κι ὁ Ἀγαρηνὸς τὸ ξέρει».
§ Ο Σουλιώτης μιλάει στον σύντροφο - τουφέκι του (είδος διαλόγου που
δραματοποιεί την κατάσταση) που είναι πια άχρηστο λόγω της
εξάντλησης του πολεμιστή. Το ίδιο θέμα υπάρχει και στο Α΄ Σχεδίασμα).
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
95
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Β΄ απόσπασμα Ι
(Εκφραστικοί τρόποι)
v Λόγος: απλός, λιτός, πυκνός
v Εικόνες: οπτικές και ακουστικές
v Χρήση 9 ρημάτων σε χρόνο ενεστώτα (βασιλεύει…ξέρει): πρπσδίδουν
ζωντάνια, συγχρονικότητα.
v Κάθε στίχος είναι αυτοτελής, έχει δικό του νόημα και λιτότητα, χωρίς
επίθετα και συναισθηματικές υπερβολές .
v Συνεκδοχή: Αγαρηνοί
v Ερωτήσεις: στο τουφέκι
v Αντιθέσεις: Ευτυχία - Δυστυχία
v Μεταφορές: τάφου σιωπὴ, τουφέκι σκοτεινό
v Ομοιοτέλευτο (λαλεί πουλί παίρνει σπυρί)
v Προσωποποιήσεις τουφεκιού
v Στίχοι με συμμετρίες:
α. 3 στίχοι για τη γυναίκα και 3 για τον Σουλιώτη
β. Ο Σουλιώτης: στέκει - κλαίει / Η μάνα: ζηλεύει - μνέει
γ. Ο Σουλιώτης είναι άντρας - αγωνιστής. Η μάνα γυναίκα – μάνα.
δ. Ευτυχία (πουλί, Αγαρηνός) - Δυστυχία (μάνα - άντρας)
v Μέτρο: ιαμβικό 15σύλλαβο
v Ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 9 6 —
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΙΙ
Τὸ Μεσολόγγι ἔπεσε τὴν ἄνοιξη· ὁ ποιητὴς παρασταίνει τὴν Φύση, εἰς τὴ
στιγμὴ ποὺ εἶναι ὡραιότερη, ὡς μία δύναμη, ἡ ὁποία, μὲ ὅλα τ᾿ ἄλλα καὶ
ὑλικὰ καὶ ἠθικὰ ἐνάντια, προσπαθεῖ νὰ δειλιάση τοὺς πολιορκημένους· ἰδοὺ
οἱ Στοχασμοὶ τοῦ ποιητῆ:
Ἡ ζωὴ ποὺ ἀνασταίνεται μὲ ὅλες της τὲς χαρές, ἀναβρύζοντας ὁλοῦθε, νέα,
λαχταριστή, περιχυνόμενη εἰς ὅλα τὰ ὄντα· ἡ ζωὴ ἀκέραιη, ἀπ᾿ ὅλα της φύσης
τὰ μέρη, θέλει νὰ καταβάλῃ τὴν ἀνθρώπινη ψυχή· θάλασσα, γῆ, οὐρανός,
συγχωνευμένα, ἐπιφάνεια καὶ βάθος συγχωνευμένα, τὰ ὁποῖα πάλι
πολιορκοῦν τὴν ἀνθρώπινη φύση στὴν ἐπιφάνεια καὶ εἰς τὸ βάθος της.
H ὡραιότης τῆς φύσης, ποὺ τοὺς περιτριγυρίζει, αὐξαίνει εἰς τοὺς ἐχθροὺς
τὴν ἀνυπομονησία νὰ πάρουν τὴ χαριτωμένη γῆ, καὶ εἰς τοὺς πολιορκημένους
τὸν πόνο ὅτι θὰ τὴ χάσουν.
Ὁ Ἀπρίλης μὲ τὸν Ἔρωτα χορεύουν καὶ γελοῦνε,
§ Η φύση προσωποποιείται: ο Απρίλης-η Άνοιξη, όταν όλα αναγεννώνται,
ξαναζωντανεύουν και απολαμβάνουν τη ζωή, και ο Έρωτας, το πιο
έντονο συναίσθημα, χορεύουν γεμάτα νιάτα και ζωή και γίνονται
«σύμμαχοι» των εχθρών.
§ Τα πάντα σφύζουν από ζωή και κάνουν πιο αβάσταχτη την ιδέα του
θανάτου που κυριαρχεί στο Μεσολόγγι, πολιορκούν τους Μεσολογγίτες.
κι ὅσ᾿ ἄνθια βγαίνουν καὶ καρποὶ τόσ᾿ ἅρματα σὲ κλειοῦνε.
§ Η αντίθεση: αμέτρητο το πλήθος των εχθρών (η δύναμη του θανάτου),
όσο και τα άνθια (η ζωή και η ομορφιά).
Λευκὸ βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει
Καὶ μὲς τὴ θάλασσα βαθειὰ ξαναπετειέται πάλι,
Κι᾿ ὁλόλευκο ἐσύσμιξε μὲ τ᾿ οὐρανοῦ τὰ κάλλη.
Καὶ μὲς τῆς λίμνης τὰ νερά, ὅπ᾿ ἔφθασε μ᾿ ἀσπούδα
Ἔπαιξε μὲ τὸν ἴσκιο τῆς γαλάζια πεταλούδα,
Ποὺ εὐωδίασε τὸν ὕπνο της μέσα στὸν ἄγριο κρίνο·
Τὸ σκουληκάκι βρίσκεται σ᾿ ὥρα γλυκειὰ κ᾿ ἐκεῖνο.
Μάγεμα ἡ φύσις κι᾿ ὄνειρο στὴν ὀμορφιὰ καὶ χάρη,
§ Ζωηρές εικόνες γαλήνης: το κοπάδι στο βουνό που αντανακλά στη
θάλασσα και στον ουρανό και απλώνεται παντού, η μικρή πεταλούδα
που παίζει με τον ίσκιο της και ευωδιάζει τον ύπνο της στον κρίνο, το
ταπεινό σκουλήκι που ευτυχεί και εκείνο… Τα ασήμαντα και τα μικρά
συνθέτουν την ομορφιά της φύσης και τη δύναμη της ζωής.
Ἡ μαύρη πέτρα ὁλόχρυση καὶ τὸ ξερὸ χορτάρι·
§ Ο ποιητής υπερβαίνει την πραγματικότητα και παρουσιάζει το χορτάρι
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
97
ξερό και τα δέντρα με καρπούς (την άνοιξη δεν γίνεται ούτε το ένα, ούτε
το άλλο), θέλοντας να δηλώσει ότι ακόμη και το ασήμαντο είναι
πολύτιμο.
Μὲ χίλιες βρύσες χύνεται, μὲ χίλιες γλῶσσες κρένει:
Ὅποιος πεθάνῃ σήμερα χίλιες φορὲς πεθαίνει.
Τρέμ᾿ ἡ ψυχὴ καὶ ξαστοχᾶ γλυκὰ τὸν ἑαυτό της.
§ Η φύση λειτουργεί σαν μάγισσα-πειρασμός που προκαλεί τους
αγωνιστές να παραβλέψουν το χρέος τους.
§ Η φύση (έχοντας σαν κύριο στοιχείο της το νερό) χύνεται παντού με
χίλιες βρύσες και, παίρνοντας μιλιά, λέει: Ὅποιος πεθάνῃ σήμερα χίλιες
φορὲς πεθαίνει.
§ Η πρόκληση για ζωή γίνεται μεγαλύτερη και η λύπη για την απώλειά
της αυξάνει.
§ Ο θάνατος πολλαπλασιάζεται και η ψυχή δειλιάζει.
§ Το απόσπασμα αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το απόσπασμα Ι.
Εδώ παρουσιάζεται η φύση στην ομορφότερή της ώρα, την άνοιξη. Την
άνοιξη όλα ανανεώνονται, η ομορφιά της φύσης κατακλύζει τα πάντα,
ενώ παντού επικρατεί η εύθυμη διάθεση, η χαρά και το κέφι. Μπροστά
σ’ αυτό το θαύμα της αναγέννησης της φύσης, η αγάπη των
πολιορκημένων για τη ζωή γίνεται μεγαλύτερη, ενώ η ιδέα του θανάτου
βαριά και ασήκωτη.
§ Πολύ χαρακτηριστικά λέει ο ποιητής στο πεζό κείμενο των στοχασμών
του που προηγείται: «Η ωραιότης της φύσης, που τους περιτριγυρίζει,
αυξαίνει εις τους εχθρούς την ανυπομονησία να πάρουν τη χαριτωμένη
γη, και εις τους πολιορκημένους τον πόνο ότι θα τη χάσουν». Η φύση
λοιπόν, μ' αυτή την ανοιξιάτικη έκρηξη ομορφιάς της, γίνεται ένας
«πειρασμός», μια πρόκληση που δελεάζει τους πολιορκημένους, καθώς
τους καλεί στη ζωή. Είναι φυσικό οι πολιορκημένοι, που αισθάνονται
τον θάνατο πολύ κοντά τους, να απελπίζονται και να λυπούνται ακόμη
περισσότερο, όταν βλέπουν γύρω τους τη φύση στολισμένη με όλες τις
ομορφιές της, όπως είναι την άνοιξη. Διότι ο θάνατος σε μια τέτοια
εποχή πολλαπλασιάζεται και είναι σαν να πεθαίνει ο άνθρωπος όχι μια
αλλά χίλιες φορές.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 9 8 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Β΄ απόσπασμα ΙΙ
Αφηγηματικές Τεχνικές
v Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.
v Θεατρικότητα: μονόλογος και διάλογος (παραστατικότητα,
αμεσότητα)
Εκφραστικοί τρόποι
v Εναλλάσσεται ο πεζός με τον ποιητικό λόγο.
v Εικόνες έντονα λυρικές (λυρισμός = σχήματα λόγου , φράσεις που
εκφράζουν έντονα συναισθήματα, απευθύνονται στην ψυχή μας).
Παρουσία χρωμάτων: λευκό, γαλάζιο (ουρανός), γαλάζιο, ολόχρυσο.
v Κλιμάκωση:
v 1η κλίμακα: Έχουμε διεύρυνση από το βουνάκι στη θάλασσα, στον
ουρανό.
v 2η κλίμακα: από τον λόφο, τη θάλασσα, κατεβαίνουμε στη λίμνη,
δηλαδή οι διαστάσεις μειώνονται.
v 3η κλίμακα: από την πεταλούδα στο σκουληκάκι (σμίκρυνση)
v Γλώσσα: επίθετα, ιδιωματισμοί (κλειούνε , ασπούδα...)
v Συνεκδοχή: στίχος 2.\
v Επαναλήψεις: χίλιες, χίλιες, χίλιες
v Μεταφορές
v Προσωποποιήσεις ο Ἀπρίλης μὲ τὸν Ἔρωτα χορεύουν καὶ γελοῦνε, Μὲ χίλιες
βρύσες χύνεται, μὲ χίλιες γλῶσσες κρένει
v Στίχος 15σύλλαβος με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία
v Υπαλλαγή: λευκό βουνάκι πρόβατα (αντί βουνάκι λευκά πρόβατα)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
99
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Β΄
§ Η πείνα
§ Το αδιέξοδο
§ Ο όρκος
§ Η φύση
§ Ο πειρασμός
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ
§ Έλεος για την κατάσταση των πολιορκημένων
§ Αγαλλίαση με την ανθοφορία της φύσης
§ Ένταση από το αδιέξοδο των πολιορκημένων που επιτείνεται τόσο από
την πείνα όσο και από την ομορφιά της φύσης
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 0 0 —
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑΤΩΝ Α΄ & Β΄
ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ
Σχεδίασμα Α΄ Σχεδίασμα Β΄
ο άντρας à ο Σουλιώτης
το τουφέκι à έρμο τουφέκι
ο εχθρός à ο Αγαρηνός
της μάνας (τα τέκνα) à η Πατρίδα, η μεγάλη Μητέρα
λαλεί το πουλάκι à λαλεί πουλί
βρίσκει σπυράκι à παίρνει σπυρί
η μάνα φθονεί à η μάνα το ζηλεύει
γρικούν μιαν άλλη à σάλπιγγα κόψ’ του τραγουδιού …
τ’ Αράπη το στόμα à το στήθος το χορτάτο
δε σκούζει σκυλί à άκρα του τάφου σιωπή
ΔΙΑΦΟΡΕΣ
Συγκρίνοντας το απόσπασμα Ι του Β΄ Σχεδιάσματος με το απόσπασμα ΙΙ
του Α΄ Σχεδιάσματος, παρατηρούμε ότι:
Στη σκηνοθεσία προστίθεται ένα νέο στοιχείο: Ο κάμπος και η απόλυτη
σιωπή που βασιλεύει σ’ αυτόν. Με την προσθήκη αυτή δεν γίνεται μόνο πιο
συγκεκριμένη η αναφορά στον τόπο, αλλά κυρίως γίνονται εντονότερες η
ερημιά και η παρουσία του θανάτου. Το σκηνικό γίνεται περισσότερο
υποβλητικό και τα γεγονότα παίρνουν έτσι μια τραγικότερη διάσταση.
Οι στίχοι «της μάνας ως λαύρα... ονείρου» του Α΄ Σχεδιάσματος δεν
υπάρχουν στο Β΄ Σχεδίασμα. Ο ποιητής προτιμά να αφήνει τα πράγματα να
μιλάνε μόνα τους. Ο στίχος από 6σύλλαβος που είναι στο Α΄ Σχεδίασμα,
γίνεται δεκαπεντασύλλαβος, δηλαδή πλαταίνει πολύ. Το μέτρο, από
αμφίβραχυς, γίνεται ίαμβος. Αυτές οι στιχουργικές και μετρικές αλλαγές
ανταποκρίνονται στην πρόθεση του ποιητή: στο Β΄ Σχεδίασμα δεν έχει πια
την πρόθεση να εκφραστεί με ένα ύφος που έχει τη μορφή προφητικού
θρήνου (όπως στο Α΄ Σχεδίασμα), αλλά γίνεται κυρίως αφηγηματικός, και ο
ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος εξυπηρετεί καλύτερα τον
αφηγηματικό χαρακτήρα του ποιήματος.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
101
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Β΄
(Α) Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και
λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:
Απόσπασμα Ι
Ο Σολωμός στους στοχασμούς του λέει: «Η πείνα δεν μπαίνει εις αυτόν τον
κύκλον, ειμημόνον ως εξωτερική δύναμη, την οποία υπερνικούν καθώς όλες
τις άλλες» (Στοχασμός 7ος). Αυτή η σκέψη βρίσκει εφαρμογή στο
συγκεκριμένο απόσπασμα και, αν ναι, πώς;
(Β) Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το
κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική
διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε
διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
Απόσπασμα Ι
1. «Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει»: Να επισημάνετε τους
εκφραστικούς τρόπους που χρησιμοποιεί ο ποιητής. Ποια εντύπωση σας
δημιουργεί αυτός ο στίχος;
2. Ποιες εικόνες σκιαγραφεί ο ποιητής στους δύο πρώτους στίχους αυτού
του αποσπάσματος;
3. Να επισημάνετε το μέτρο, τη ρίμα, την παρήχηση και τη μεταφορά που
υπάρχει στο πρώτο απόσπασμα.
4. Ποιες διαφορές παρατηρείτε ως προς τη στιχουργία (μέτρο και μορφή
του στίχου) μεταξύ πρώτου και δευτέρου σχεδιάσματος;
5. Ποια χαρακτηριστικά έχει το ύφος του ποιητή σε αυτό το απόσπασμα;
6. Να δώσετε τίτλο στο απόσπασμα, που να ανταποκρίνεται στο βαθύτερο
νόημά του.
7. Ο Σολωμός, στο πεζό σημείωμα που προηγείται του ποιήματος, λέει
«θάλασσα, γη, ουρανός, συγχωνευμένα, επιφάνεια και βάθος
συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην
επιφάνεια και εις το βάθος της». Σε ποιους στίχους του ποιήματος που
ακολουθεί εξέφρασε αυτή τη συγχώνευση;
Απόσπασμα ΙΙ
1. Γιατί νομίζετε ότι συνδέει ο ποιητής τον έρωτα με το μήνα Απρίλιο;
2. «Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει»: Ποιο σχήμα λόγου
υπάρχει σε αυτό το στίχο; Να το επισημάνετε και να το εξηγήσετε.
3. «Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη»: Ποια στοιχεία
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 0 2 —
συνθέτουν την ανοιξιάτικη εικόνα που μας δίνει ο Σολωμός σε αυτό το
απόσπασμα;
4. Με ποιους τρόπους εκφράζει ο ποιητής την ομορφιά της φύσης;
5. Να χωρίσετε το απόσπασμα σε ενότητες.
(Γ) Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
Απόσπασμα Ι
1. Γιατί η μάνα ζηλεύει το πουλί;
2. «Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει»: Να ερμηνεύσετε τη
στάση του Σουλιώτη.
3. «Λαλεί πουλί παίρνει σπυρί κι η μάνα το ζηλεύει / Τα μάτια η πείνα
εμαύρισε στα μάτια η μάνα μνέει»: Σε ποιο θέμα αναφέρεται ο ποιητής
σε αυτούς τους στίχους και με ποιον τρόπο το εκφράζει;
4. «Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει: / Έρμο τουφέκι
σκοτεινό, τι σ’ έχω ‘γω στο χέρι; / Οπού συ μου ‘γινες βαρύ κι ο
Αγαρηνός το ξέρει». Να αναπτύξετε με δικά σας λόγια το βαθύτερο
νόημα αυτών των στίχων.
Απόσπασμα ΙΙ
1. Να περιγράψετε με δικά σας λόγια τις εικόνες που σκιαγραφεί ο ποιητής
στο δεύτερο απόσπασμα του Β΄ σχεδιάσματος.
2. «Η ζωή ακέραιη... πολιορκούν την ανθρώπινη φύση»: Με ποια έννοια η
φύση πολιορκεί τον άνθρωπο;
3. «Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει / Και μες στη θάλασσα
βαθιά ξαναπετιέται πάλι, / κι ολόλευκο εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα
κάλλη»: Πώς συνδέονται τα πρόβατα με το βουνό, τη θάλασσα και τον
ουρανό;
4. Γιατί «όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει»;
5. Γιατί «τρέμ’ η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της»;
6. Πώς παρουσιάζεται η φύση στο απόσπασμα και πώς επιδρά στον
άνθρωπο;
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
103
ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄
Ο Σολωμός το επεξεργάστηκε από το 1844. Υπάρχουν 15 αποσπάσματα.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ Ι
Μητέρα, μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα,
κι ἂν στὸ κρυφὸ μυστήριο ζοῦν πάντα τὰ παιδιά σου
μὲ λογισμὸ καὶ μ᾿ ὄνειρο, τί χάρ᾿ ἔχουν τὰ μάτια,
τὰ μάτια τοῦτα, νὰ σ᾿ ἰδοῦν μὲς στὸ πανέρμο δάσος,
ποὺ ξάφνου σοῦ τριγύρισε τ᾿ ἀθάνατα ποδάρια
(κοίτα) μὲ φύλλα τῆς Λαμπρῆς, μὲ φύλλα τοῦ Βαϊῶνε!
Τὸ θεϊκό σου πάτημα δὲν ἄκουσα, δὲν εἶδα·
ἀτάραχη σὰν οὐρανὸς μ᾿ ὅλα τὰ κάλλη πὤχει,
ποὺ μέρη τόσα φαίνονται καὶ μέρη ῾ναι κρυμμένα!
Ἀλλά, Θεά, δὲν ἠμπορῶ ν᾿ ἀκούσω τὴ φωνή σου,
κι εὐθὺς ἐγὼ τ᾿ ἑλληνικοῦ κόσμου νὰ τὴ χαρίσω;
Δόξα ῾χ᾿ ἡ μαύρη πέτρα του καὶ τὸ ξερὸ χορτάρι.
(Ἡ Θεὰ ἀπαντάει εἰς τὸν ποιητὴ καὶ τὸν προστάζει νὰ ψάλῃ τὴν πολιορκία
τοῦ Mεσολογγιοῦ).
§ Προοίμιο: προσευχή και επίκληση στη μεγαλόψυχη Μητέρα-Μούσα.
§ Το όραμα της γυναίκας, της προσωποποιημένης Πατρίδας-Ελευθερίας,
που είναι η μητέρα κάθε Έλληνα, εμφανίζεται σαν σε όνειρο. Θυμήσου
και το απόσπασμα Ι του Σχεδιάσματος Α΄. Στο Σχεδίασμα Α΄ η εικόνα
είναι ζοφερή, ενώ εδώ φωτεινή, λαμπρή.
§ Τα παιδιά της, οι Έλληνες, ζουν στο «κρυφό μυστήριο» της Ελευθερίας.
§ Ο ποιητής έχει το χάρισμα να βλέπει την Πατρίδα (με λογισμό και μ’
όνειρο).
§ Ο ποιητής την περιγράφει να στέκεται μέσα σ’ ένα δάσος από δάφνες
(φύλλα της Λαμπρής) και βάγια (κλαδιά από δάφνη) στα πόδια της, που
δείχνουν τη δόξα της.
§ Μάλιστα την παρουσιάζει θεϊκή, μεταφυσική, πέρα από τις αισθήσεις,
σαν ουρανό (ασύλληπτη).
§ Ζητάει από την Θεά-Πατρίδα, που γίνεται η Μούσα του, να του
επιτρέψει να ακούσει τη φωνή της, ώστε να τη μεταφέρει στον Ελληνικό
κόσμο. Γίνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο το «φερέφωνό» της.
§ Ο ποιητής δοξολογεί τον φτωχό και όμως θαυμάσιο και τιμημένο τόπο.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 0 4 —
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
105
ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄ / ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΙΙ
Το σχεδίασμα σχετίζεται άμεσα με το 5ο απόσπασμα του σχεδιάσματος Β΄.
Ἔργα καὶ λόγια, στοχασμοί, -στέκομαι καὶ κοιτάζω,-
§ Ο ποιητής παρατηρεί τα λόγια και τα έργα των πολιορκημένων …
Λούλουδα μύρια, πούλουδα, ποὺ κρύβουν τὸ χορτάρι,
Κι᾿ ἄσπρα, γαλάζια, κόκκινα, καλοῦν χρυσὸ μελίσσι.
§ …μέσα στην ανοιξιάτικη φύση, σε πολύχρωμα λουλούδια και μέλισσες.
Ἐκεῖθε μὲ τοὺς ἀδελφούς, ἐδῶθε μὲ τὸν Χάρο.
§ Από τη μια πλευρά είναι οι συμπατριώτες και από την άλλη οι εχθροί
που σκοτώνουν.
Μὲς στὰ χαράματα συχνά, καὶ μὲς στὰ μεσημέρια,
κι ὅταν θολώσουν τὰ νερά, κι ὅταν πληθύνουν τ᾿ ἄστρα,
§ Ο αγώνας διεξάγεται διαρκώς (χαράματα… μεσημέρια… άστρα).
ξάφνου σκιρτοῦν οἱ ἀκρογιαλιές, τὰ πέλαγα κι οἱ βράχοι.
§ Ήχοι αιφνίδιοι διαχέονται στον τόπο, στεριά και θάλασσα. Τα στοιχεία
της φύσης υπογραμμίζονται με τη χρήση του πληθυντικού αριθμού.
«Ἀραπιᾶς ἄτι, Γάλλου νοῦς, βόλι Τουρκιᾶς, τοπ᾿ Ἄγγλου!
§ Οι εχθροί έχουν τη βοήθεια και άλλων δυνάμεων (Αιγυπτίων, Γάλλων,
Άγγλων).
Πέλαγο μέγ᾿, ἀλίμονο, βαρεῖ τὸ καλυβάκι·
§ Η μάχη είναι άνιση, το πέλαγος ενάντια στο καλυβάκι.
σὲ λίγην ὥρα ξέσκεπα τὰ λίγα στήθη μένουν!
§ Οι ολιγάριθμοι αγωνιστές μένουν απροστάτευτοι.
Ἀθάνατή ῾σαι, ποὺ ποτέ, βροντή, δὲν ἡσυχάζεις;»
Στην πλώρη, που σκιρτά, γυρτός, τούτα ’π’ ο ξένος ναύτης.
§ Ένας ξένος ναύτης διερωτώμενος εκφράζει την αγανάκτησή του, γιατί ο
πόλεμος είναι άνισος και ασταμάτητος.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 0 6 —
Δειλιάζουν γύρου τα νησιά, παρακαλούν και κλαίνε,
Kαι με λιβάνια δέχεται και φώτα τον καημό τους
O σταυροθόλωτος ναός και το φτωχό ξωκλήσι.
§ Τα Επτάνησα, υπό αγγλική κατοχή, δειλιάζουν, δέονται, παρακαλούν.
§ Ένας ναός κι ένα εκκλησάκι στην εξοχή θυμιατίζουν τον καημό των
εγκλείστων.
Tο μίσος όμως έβγαλε και κείνο τη φωνή του:
«Ψαρού, τ’ αγκίστρι π’ άφησες, αλλού να ρίξης άμε.»
§ Όχι όμως όλοι! Κάποιοι που δεν συνειδητοποιούν τη σημασία του
αγώνα διώχνουν με μίσος τους πρόσφυγες που έχουν καταφύγει στα
Επτάνησα.
Σε λίγην ώρα ξέσκεπα τα λίγα στήθη μένουν·
Aθάνατή ’σαι, που, βροντή, ποτέ δεν ησυχάζεις;
Πανερημιά της γνώρας μου, θέλω μ’ εμέ να κλάψης.»
§ Ένας γέρος ψαράς, κλαίγοντας, επαναλαμβάνει τα πιο πάνω.
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
107
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄ απόσπασμα ΙΙ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: πρωτοπρόσωπη από ένα αφηγητή παρατηρητή (στέκομαι και
κοιτάζω)
° Διάλογος: Aθάνατή ’σαι, που, βροντή, ποτέ δεν ησυχάζεις
Εκφραστικοί τρόποι
° Ασύνδετο: Λούλουδα μύρια, πούλουδα, … άσπρα, γαλάζια, κόκκινα
°Αντιθέσεις: Eκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το χάρο, Πέλαγο μέγα
πολεμά, βαρεί το καλυβάκι
°Εικόνες: Λούλουδα…, Kαι σα θολώσουν τα νερά, και τ’ άστρα σα
πληθύνουν, Στην πλώρη, που σκιρτά, γυρτός, ο ξένος ναύτης
°Προσωποποιήσεις: σκιρτούν οι ακρογιαλιές, Πέλαγο μέγα πολεμά,
Δειλιάζουν γύρου τα νησιά, παρακαλούν και κλαίνε
°Συνεκδοχές = οι κάτοικοι των νησιών, το μίσος = όσοι μισούν
° Χρόνος ενεστώτας σκιρτούν
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 0 8 —
ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄ , 6
Ἒστησ᾿ ὁ Ἔρωτας χορὸ μὲ τὸν ξανθὸν Ἀπρίλη,
§ Προσωποποιημένοι ο Έρωτας και ο Απρίλης χορεύουν.
Κι᾿ ἡ φύσις ηὗρε τὴν καλὴ καὶ τὴ γλυκιά της ὥρα,
§ Η φύση βρίσκεται στην πιο όμορφη περίοδό της, πασχίζοντας να
ξυπνήσει στη ψυχή των πολιορκημένων την αγάπη για τη ζωή.
Καὶ μὲς στὴ σκιὰ ποὺ φούντωσε καὶ κλεῖ δροσιὲς καὶ μόσχους
Ἀνάκουστος κιλαϊδισμὸς καὶ λιποθυμισμένος.
Νερὰ καθάρια καὶ γλυκά, νερὰ χαριτωμένα,
Χύνονται μὲς στὴν ἄβυσσο τὴ μοσχοβολισμένη,
Καὶ παίρνουνε τὸ μόσχο της, κι᾿ ἀφήνουν τὴ δροσιά τους,
Κι᾿ οὖλα στὸν ἥλιο δείχνοντας τὰ πλούτια της πηγῆς τους,
Τρέχουν ἐδῶ, τρέχουν ἐκεῖ, καὶ κάνουν σὰν ἀηδόνια.
§ Σκιές, δροσιές, ευωδίες, κελαϊδισμοί, κελαρύσματα νερών χαριτωμένων
(μεταφορά) που χύνονται σε χαράδρες ανταλλάσσοντας δροσιά με
ευωδία κινούνται αδιάκοπα (βλ. κινητικά ρήματα) και κάνουν σαν
αηδόνια.
Ἔξ᾿ ἀναβρύζει κι᾿ ἡ ζωή, σ᾿ γῆ, σ᾿ οὐρανό, σὲ κύμα.
§ Σ’ όλη την πλάση (γη, ουρανό, κύμα) αναβλύζει η ζωή.
Ἀλλὰ στῆς λίμνης τὸ νερό, π᾿ ἀκίνητό ῾ναι κι ἄσπρο,
Ἀκίνητ᾿ ὅπου κι᾿ ἂν ἰδῆς, καὶ κάτασπρ᾿ ὡς τὸν πάτο,
Μὲ μικρὸν ἴσκιον ἄγνωρον ἔπαιξ᾿ ἡ πεταλούδα,
Ποῦ ῾χ᾿ εὐωδίσει τς ὕπνους της μέσα στὸν ἄγριο κρίνο.
§ Μέσα στο καθάριο και διαυγές νερό της λίμνης μια πεταλούδα που
ευωδιάζει, αφού κοιμήθηκε μέσα στον κρίνο, παίζει με τη σκιά της.
§ Όλα συμβαίνουν σε περιβάλλον αγνό, αμόλυντο, αθώο (άσπρο…κρίνο).
Ἀλαφροΐσκιωτε καλέ, γιὰ πὲς ἀπόψε τί ῾δες·
§ Ο Αλαφροΐσκιωτος, (σύμβολο του ποιητή), που ακούει και βλέπει τα
μυστικά της φύσης τα οποία δεν βλέπουν οι κοινοί άνθρωποι, βλέπει τη
νύχτα να ’ναι γεμάτη θαύματα (σπαρμένη μάγια = μεταφορά).
§ «Σύμφωνα με τη νεοελληνική λαϊκή παράδοση αλαφροΐσκιωτος είναι ο
υπερευαίσθητος άνθρωπος, που μπορεί να επικοινωνεί αισθητικά με
αδιόρατα και ανάκουστα και αφάνταστα για τους άλλους γοητευτικά
στοιχεία του κόσμου. Ο υπεραισθαντικός αυτός άνθρωπος, υπέχει και
βαρύ τίμημα για το χάρισμά του να ενωτίζεται και βαθιά να βιώνει
μυστικά του κόσμου χάρματα. Είναι πηγή τρωτότητας ψυχικής η σε
υπέρτατο βαθμό ευαισθησία του.» (Κ. Ι. Δεσποτόπουλος)
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
109
Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!
Χωρὶς ποσῶς γῆς, οὐρανὸς καὶ θάλασσα νὰ πνένε,
Οὐδ᾿ ὅσο κάν᾿ ἡ μέλισσα κοντὰ στὸ λουλουδάκι,
§ Πρόκειται για μια ιδιαίτερη, μαγική νύχτα.
§ Η φύση τώρα μένει ακίνητη, ήρεμη, γαλήνια, σε αντίθεση με την κίνηση
που τη χαρακτήριζε πριν.
Γύρου σὲ κάτι ἀτάραχο π᾿ ἀσπρίζει μὲς στὴ λίμνη,
Μονάχο ἀνακατώθηκε τὸ στρογγυλὸ φεγγάρι,
Κι᾿ ὄμορφη βγαίνει κορασιὰ ντυμένη μὲ τὸ φῶς του.
§ Το φεγγάρι φεγγίζει μέσα στη λίμνη, από όπου αναδύεται το λυρικό
όραμα της φεγγαροντυμένης (Αφροδίτης; Ελευθερίας; Ελλάδας;) (βλ. και
στο Σχεδίασμα Α΄, όπου υπάρχουν και άλλες παραπομπές στον
«Κρητικό» και τον «Λάμπρο» του Σολωμού και στον «Φάουστ» του
Γκαίτε). Έτσι κλείνει ο ύμνος του ποιητή στη φύση, που λειτουργεί σαν
πειρασμός για τους μαχόμενους.
@ Με το ίδιο θέμα ασχολείται ο ποιητής και στο σχεδίασμα Β΄, στο
απόσπασμα ΙΙ. Εδώ όμως ο ποιητής δεν περιγράφει απλώς. Γίνεται μέρος
του μυστηρίου της φύσης. Ο 12ος στίχος του αποσπάσματος Β΄ απλώνεται
σε 6 στίχους, διευρύνοντας το μοτίβο του υγρού στοιχείου. Νέα θέματα, του
Αλαφροΐσκιωτου και της Φεγγαροντυμένης, αλλά και της λίμνης και του
φεγγαριού, εμφανίζονται.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 1 0 —
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄ 6
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: πρωτοπρόσωπη από ένα αφηγητή παρατηρητή (στέκομαι και
κοιτάζω)
° Διάλογος: Ἀλαφροΐσκιωτε καλέ, γιὰ πὲς ἀπόψε τί ῾δες· - Νύχτα γιομάτη
θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!
Εκφραστικοί τρόποι
v Προσωποποίηση: ο Έρωτας και ο Απρίλης χορεύουν.
v Συνεκδοχή Απρίλης (= Άνοιξη)
v Μεταφορές: ξανθὸν Ἀπρίλη, γλυκιά της ὥρα, κιλαϊδισμὸς καὶ
λιποθυμισμένος, γλυκά, νερὰ, χαριτωμένα, πλούτια της πηγῆς
v Επαναλήψεις: Νερὰ - νερὰ, Τρέχουν – τρέχουν, ἀκίνητο - Ἀκίνητ’, ἄσπρο –
κάτασπρ’
v Παρομοίωση: σὰν ἀηδόνια
v Εικόνες λυρικές, οπτικές και κινητικές
v Στίχος ελεύθερος, ανομοιοκατάληκτος
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
111
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄
§ Η Μητέρα-Θεά. Ο ποιητής προσεγγίζει λατρευτικά και επικλητικά-
παρακλητικά τη Μούσα του, που ταυτίζεται με την ουσία των ιδεών που
θέλει να προβάλει.
§ Οι γενικευτικές αναφορές σε όλον τον ελληνισμό εντείνονται.
§ Η δύναμη των πολιορκητών
§ Η αρνητική στάση των νησιωτών απέναντι στους πρόσφυγες
§ Ο πειρασμός
§ Ο Αλαφροΐσκιωτος
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ
§ Δέος για τις Ιδέες και το μέγεθος του αγώνα
§ Έλεος για την κατάσταση των πολιορκημένων
§ Αγανάκτηση με τη στάση των νησιωτών
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 1 2 —
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Γ΄
(Α) Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και
λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:
Απόσπασμα VI
1. Ποια στοιχεία του ποιήματος αποκαλύπτουν την αγάπη που έτρεφε ο
ποιητής για τη λαϊκή μας παράδοση;
2. Ποιος είναι ο αλαφροΐσκιωτος; Τι είδε;
(Β) Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το
κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική
διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε
διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
Απόσπασμα ΙΙ
1. «Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι Τουρκιάς, τοπ’ Άγγλου! / Πέλαγο μέγα
πολεμά, βαρεί το καλυβάκι»: Με ποιον τρόπο εκφράζει ο ποιητής τη
συμπαιγνία των ξένων δυνάμεων σε βάρος του Μεσολογγίου;
2. Στίχοι 13-17: Σε ποιο θέμα αναφέρεται ο ποιητής; Να εξηγηθεί το νόημα
αυτών των στίχων.
3. Ποιους στίχους επαναλαμβάνει ελαφρά παραλλαγμένους ο ποιητής στο
ποίημα; Γιατί νομίζετε ότι τους επαναλαμβάνει; Ποιες διαφορές
διακρίνετε ανάμεσα στις δύο επαναλήψεις;
4. Στους στίχους 12-17 εκφράζεται μια βασική αντίθεση. Ποια είναι αυτή;
5. Ποιες θεματικές περιοχές (ενότητες) διακρίνετε στο απόσπασμα;
Απόσπασμα VI
1. «Έστησε ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη»: Γιατί νομίζετε ότι ο
ποιητής συνδέει τον Απρίλη με τον Έρωτα και τον ονομάζει ξανθό;
2. Ποιες λέξεις του αποσπάσματος δηλώνουν κίνηση; Ποια είναι η
σημασία της για το απόσπασμα;
3. «Φτάνοντας στον τελευταίο στίχο, αναγκαζόμαστε, όντας ακόμη
κυριευμένοι από το θαύμα, ν’ αναλογιστούμε με συγκίνηση πως οι
πολιορκημένοι ήρωες, μολονότι κυκλωμένοι απ’ αυτό το συγκλονιστικό
κάλεσμα της ζωής, που τους έσπρωχνε να συνθηκολογήσουν για να
σωθούν, κατάφεραν να ξεπεράσουν τον ακατανίκητο πειρασμό,
προκειμένου να περισώσουν μιαν άλλη αξία, υψηλότερη, την ηθική τους
ελευθερία». Συμφωνείτε με αυτή τη διαπίστωση;
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
113
(Γ) Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
Απόσπασμα Ι
1. Ποια είναι η μεγαλόψυχη μητέρα και ποια τα παιδιά της;
2. Πώς προσωποποιεί ο ποιητής την πατρίδα και ποιες ιδιότητες της
αποδίδει;
3. Πώς απαντά η θεά στον ποιητή;
4. Ο Σολωμός, εκτός από το πρώτο απόσπασμα του Γ΄ σχεδιάσματος
αναφέρεται σε μια γυναικεία μορφή που του μιλάει και στο πρώτο
απόσπασμα του Α΄ σχεδιάσματος. Ποιες ομοιότητες και διαφορές
διακρίνετε στις δύο απεικονίσεις;
5. Ο ποιητής στο σχεδίασμα Α, απόσπασμα 1 και στο σχεδίασμα Γ,
απόσπασμα 1 παρουσιάζει κάποια γυναικεία μορφή που του μιλάει. α)
Ποια νομίζετε ότι μπορεί να είναι αυτή η μορφή; β) Τι συμβολίζει; γ)
Πώς παρουσιάζεται σε κάθε περίπτωση; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά
της; δ) Εάν συγκρίνετε τις δύο μορφές, ποιες ομοιότητες και ποιες
διαφορές παρατηρείτε;
Απόσπασμα ΙΙ
1. «Κι αλιά! σε λίγο ξέσκεπα τα λίγα στήθια μένουν». Τι νομίζετε ότι
εννοεί ο ποιητής;
2. Οι συνεχείς κανονιοβολισμοί που ακούγονται από το Μεσολόγγι
προκαλούν σε διάφορα πρόσωπα ποικίλες αντιδράσεις. Ποια είναι αυτά
τα πρόσωπα και πώς αντιδρούν στο ίδιο ηχητικό ερέθισμα;
3. Να δώσετε τίτλο στο απόσπασμα, ο οποίος να ανταποκρίνεται στο
βαθύτερο νόημά του.
Απόσπασμα VI
1. Ποια φυσικά στοιχεία συνθέτουν την ανοιξιάτικη εικόνα που μας δίνει ο
ποιητής;
2. «Μονάχο ανακατώθηκε το στρογγυλό φεγγάρι, / Κι όμορφη βγαίνει
κορασιά ντυμένη με το φως του»: Τι νομίζετε ότι συμβολίζει αυτή η
λουσμένη στο φεγγαρόφωτο κόρη που αναδύεται; Η απάντησή σας να
στηριχθεί στο εξεταζόμενο ποίημα.
3. Να συγκρίνετε το απόσπασμα VI του σχεδιάσματος Γ΄ με το απόσπασμα
II του σχεδιάσματος Β΄ και να επισημάνετε τις ομοιότητες και τις
διαφορές.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου
– 1 1 4 —
Γ. Νταουλτζής, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς
– —
115
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Του νεκρού αδελφού 3
Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή 21
Της Δέσπως (25 Δεκεμβρίου 1803 30
Ανδρέα Κάλβου, Εἰς Ἀγαρηνούς (8η ωδή της συλλογής
«Λύρα»)
37
Βιτσέντζου Κορνάρου, «Ερωτόκριτος» (Ε΄ μέρος, στίχοι
767-818) [Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός]
58
Διονύσιου Σολωμού Ελεύθεροι πολιορκημένοι 74