Τετάρτη 30 Νοεμβρίου 2011

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ, ΑΡΧΑΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ

Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ»
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 36
Σύντομος έπαινος των προγόνων, των πατέρων, της σύγχρονης γε-νιάς και διατύπωση της πρότασης, δηλ. της προεξαγγελίας, της κεντρικής ιδέας του λόγου.
Η ΔΟΜΗ
Α. Έπαινος των Αθηναίων
1. έπαινος των προγόνων και αιτιολόγησή του
- η προσφορά της αυτοχθονίας
- η προσφορά της ελευθερίας
2. Έπαινος των πατέρων και αιτιολόγησή του
- η δημιουργία της Αθηναϊκής ηγεμονίας
- η κληροδότησή της στις επόμενες γενεές
3. Έπαινος στη σύγχρονη γενεά, που είναι και αυτή του ρήτορα(Περικλή) και
αιτιολόγησή της
- η διατήρηση κι ενίσχυση της πόλης σ’ όλους τους τομείς
- η επιμέλεια για την αυτάρκεια της πόλης
Β. Ο προκαθορισμός απ’ τον ίδιο το ρήτορα της εξέλιξης του λόγου
1. Αναφορά στην παράλειψη του πολεμικού έργου των Αθηναίων και η
στήριξη αυτής της αναφοράς
- πρόθεση του ρήτορα είναι να μην κουράσει το ακροατήριο
- θεωρείται γνωστό το προηγούμενο πολεμικό έργο απ’ τους ακροατές
2. Προσδιορισμός του περιεχομένου του λόγου και αιτιολόγησή του
- οι τρεις παράγοντες του Αθηναϊκού μεγαλείου
- το συγκεκριμένο περιεχόμενο αρμόζει στην παρούσα περίσταση
- κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ωφεληθούν οι ακροατές
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Ο Περικλής γνωστοποιεί ότι θ’ αρχίσει με τον έπαινο των προγόνων (πρόταση), πράγμα που αποτελεί κοινό τόπο σε όλους τους Επιταφίους. Προδηλώνει δηλ. το κύριο θέμα του λόγου του. Όμως η αναφορά αυτή στους προγόνους γίνεται πολύ σύντομα. Ο Θουκυδίδης προσπερνά έτσι τη μυθική παράδοση, υποβιβάζοντας στην ουσία τη σημασία της. Την προ-σφορά των προγόνων στηρίζει με το επιχείρημα :
- 1 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
α) της αυτοχθονίας και β) της αρετής(ανδρείας)
Προηγουμένως όμως τη θέση αυτή στήριξε με τη γενική επίκληση του πρέποντος (αρμόζοντος) και του δικαίου. Της υποχρέωσης δηλ. κάποιου έναντι του εαυτού του και της δικαιοσύνης που πηγάζει απ’ τις πράξεις των νεκρών.
Όμως η προσφορά των πατέρων για το ρήτορα είναι μεγαλύτερης σπουδαιότητας, γιατί «τό φυλάξαι τἀγαθά χαλεπώτερον του κτήσασθαι». Εδώ βρίσκεται το σημείο υ-περοχής των πατέρων: άξιοι οι πρόγονοι για όσα επέτυχαν, αλλά πιο άξιοι οι πατέρες που αξιοποίησαν την προγονική κληρονομιά: «κτησάμενοι γάρ προς οἷς ἐδέξαντο» και την κληροδότησαν στην παρούσα γενιά στερεωμένη και επαυξημένη: «προσκατέλιπον»
Το γεγονός αυτό (ο υποβιβασμός δηλ. της προσφοράς των προγόνων) αποτελεί καινο-τομία, την οποία την οποία ορισμένοι αποδίδουν στην «ανυποληψία» του Θουκυδίδη προς την μυθική παράδοση. Επί πλέον δε μνημονεύεται ούτε η ένδοξη συμβολή των Αθηναίων στον κοινό αγώνα κατά των Περσών. Φαίνεται ότι τα γεγονότα του 404 π.Χ. ύψωσαν σε διά-σταση μύθου το μεγαλείο της Αθήνας κατά την περίοδο του Χρυσού Αιώνα του Περικλή, ώστε να επισκιάζεται κάθε προηγούμενος μύθος. Πρόθεση του Θουκυδίδη είναι καθαρά να τονίσει τη σημασία των επιτευγμάτων της Αθήνας σ’ αυτή την περίοδο, καθώς και τον ηγετικό-καθοριστικό ρόλο του Περικλή.
Γι’ αυτό άλλωστε προεξαγγέλλει ότι θα περιοριστεί με το λόγο του στους παράγοντες εκείνους που ύψωσαν τόσο πολύ την πόλη της Αθήνας.
Η σημαντικότερη προσφορά όμως είναι αυτή της νέας γενιάς (των συγχρόνων του Περι-κλή), διότι αυτή δημιούργησε την Αθηναϊκή ηγεμονία μετατρέποντάς την σε αρχή.
Και βέβαια το χρέος των μεταγενεστέρων προς τους προγενέστερους ακολουθεί αξιο-λογικά αντίστροφη πορεία από την καθιερωμένη. Στους νεωτέρους (πατέρες) οφείλεται με-γαλύτερη τιμή παρά στους παλαιοτέρους (προγόνους).
Είναι έκδηλη η πρόθεση του Θουκυδίδη να μεταθέσει το ζωτικό μύθο των Αθηναίων από το μακρινό παρελθόν και τα Μηδικά στη μεταγενέστερη περίοδο της Αθηναϊκής ηγεμονί-ας (χρυσούς αιών). Το επιχείρημα βεβαίως είναι η ηγεμονία, τις βάσεις της οποίας έθεσαν οι πατέρες και οι πρόγονοι, αλλά η γενιά του Περικλή είναι αυτή που με την πολιτική του επέκτεινε και παγίωσε. Η εξύμνηση λοιπόν της γενιάς αυτής θα τονώσει το πεσμένο απ’ τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου ηθικό της. Αν δε δεχτούμε ότι το κείμενο απευθύνεται στους αναγνώστες του 404 π.Χ., τότε ισχύει το ίδιο. Ο Θουκυδίδης επιθυμεί να αναστηλώσει την πίστη των Αθηναίων προς την πόλη τους, τη στιγμή ακριβώς της πτώσης της. Γι’ αυτό προβαίνει σε κλιμάκωση της προσφοράς όλων των γενεών με την ακόλουθη πο-ρεία:
1. Οι πρόγονοι………………………………………Ομηρική παράδοση
2. Οι πατέρες…………………………………………τα Μηδικά
3. Οι σύγχρονοι………………………………………ακμή-ηγεμονία-πεντηκονταετία
Η κλιμάκωση προς τις νεώτερες γενιές καταλήγει στους συγχρόνους που ύφαναν το λαμπρό-τερο εθνικό μύθο της Αθήνας στη μεγάλη πεντηκονταετία (479-431 π.Χ.)
- 2 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Το επιχείρημα: «παρεσκευάσαμεν»
«ἐπαυξήσαμεν»
«ἀυταρκεστάτην»
Είναι αποκαλυπτική η έμμεση αναγνώριση της υπεροχής των συγχρόνων έναντι των προγενεστέρων, αφού με την προσφορά τους διατηρήθηκαν τα επιτεύγματα των δύο προηγου-μένων γενεών. Γι’ αυτό προεξαγγέλλει ότι δε θα μνημονεύσει πολεμικά κατορθώματα, άλλω-στε η γενιά του Περικλή δεν έχει να επιδείξει ανάλογα του παρελθόντος, αλλά θα αντλήσει τα επιτάφια εγκώμια από άλλες πηγές. Θα περιοριστεί με το λόγο του στους παράγοντες εκείνους που ύψωσαν τόσο πολύ την πόλη :
• στην επιτήδευση (οι αρχές και τα ιδεώδη που τους εμπνέουν)
• στο πολίτευμα (η κυριότερη εκδήλωση δημοσίου βίου)
• στους τρόπους (όπως ενεργούν και σκέπτονται οι πολίτες)
Το μεγαλείο της Αθήνας, λοιπόν, είναι, κατά το Θουκυδίδη, καρπός συνεισφοράς και των τριών γενεών, αλλά η συνεισφορά αυτή καταλήγει αξιολογικά υπέρ των συγχρό-νων. Γιατί δεν αρκεί να δεχτεί κανείς κάτι απ’ τους προγόνους του, αλλά πρέπει και να το διατηρήσει, να το επαυξήσει και να το κληροδοτήσει στους μεταγενέστερους.
Η ιδέα αυτή αναπτύσσεται και στον Πλατωνικό «Μενέξενο», όπου η προγονική δόξα εμφανίζεται ως αναλώσιμο κεφάλαιο, αν οι μεταγενέστεροι δε φροντίσουν να το διατηρήσουν και επαυξήσουν.
Άλλωστε ήταν ορατός ο κίνδυνος να εξαντληθεί η εύκλεια της πόλης σε ρητορικές καυχησιολογίες, αφού ήδη είχε αρχίσει να εμφανίζεται η στείρα περηφάνεια.
«ἀνθρώπων τιμωμένων μη δι’ ἑαυτούς ἀλλά διά δόξαν προγόνων»
- 3 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ 36ου ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
οἱ πρόγονοι
οἱ πατέρες
ἡμεῖς οἵδε
οἰκοῦντες
παρέδωσαν
(δι' ἀρετήν)
κτησάμενοι
προσκατέλιπον
(οὐκ ἀπόνως)
ἐπηυξήσαμεν και
παρεσκευάσαμεν
(τοῖς πᾶσι)
ἑλευθέραν ἀρχήν αὐταρκεστάτην
Ἐγώ
ἐάσω
Δηλώσω
τά κατά πολέμους έργα ἀπό οἵας ἐπιτηδεύσεως καί
οὐ βουλόμενος μακρυγορεῖν μεθ' οἵας πολιτείας καί
ἐν εἰδόσιν. ἐξ οἵων τρόπων ἐγένετο μεγάλα.
- 4 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 37
Το Αθηναϊκό πολίτευμα, οι σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους, με το κράτος και τους νόμους.
Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Α. Ο χαρακτήρας και τα θεμελιώδη γνωρίσματα του Αθηναϊκού πολιτεύματος.
1. Δημοκρατία
α) ισονομία – ισοτιμία
β) βασική προϋπόθεση η αξιοκρατία
2. Οι σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους διακρίνονται από ελευθερία
που στηρίζεται σε αμοιβαία:
α) φιλοφροσύνη
β) ανεκτικότητα
γ) απουσία καχυποψίας
3.Οι πολίτες χαρακτηρίζονται απ’ την αυστηρή προσήλωσή τους σε
γραπτούς και άγραφους νόμους.
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Επειδή η «ἐπιτήδευσις» (το πρώτο από τα στοιχεία επαίνου) αφορά σε γενικές ιδεο-λογικές αρχές μέσα στις οποίες υπάρχουν και δικαιώνονται τα άλλα δύο (το πολίτευμα και οι τρόποι), ξεκινάει με το πολίτευμα. Θέτει την έννοια της «πολιτείας» και προχωρεί στη διε-ρεύνηση του περιεχομένου της και στη διασάφηση των γνωρισμέτων της.
Στον καθεαυτό έπαινο του πολιτεύματος είναιαφιερωμένη μόνον η πρώτηπαράγρα-φος του κεφαλαίου αυτού.
Η ισονομία-ισοτιμία και η αξιοκρατία αποτελούν τα συστατικά στοιχεία του Α-θηναϊκού πολιτεύματος.
Παράλληλα η πρωτοτυπία του πολιτεύματος της Αθήνας συνίσταται στο ότι δεν προ-ήλθε από μίμηση άλλων, όπως π.χ. το Σπαρτιατικό. Αναμφίβολα ο ρήτορας καλλιεργεί έτσι την πατριωτική έξαρση στο ακροατήριο, καθώς αναφέρεται πως οι ίδιοι οι πολίτες είχαν με-ρίδιο στον έπαινο ως συντελεστές του πολιτεύματος.
Όπως αρχικά προβλήθηκε η αυτοχθονία των Αθηναίων, τώρα προβάλλεται η αυτο-χθονία του πολιτεύματος και κυρίως η σταθερότητά του.
Στη συνέχεια καθορίζοντας το είδος του πολιτεύματος ως δημοκρατία, το αιτιολογεί με τη λειτουργία της αρχής της πλειοψηφίας. Κατά την περίοδο της ακμής του Αθηναϊκού πολιτεύματος συνδέονται δύο φαινομενικά αντινομικές ιδιότητές του και συνυπάρχουν σε θαυμάσια σύνθεση:
α) η ισότητα και
β) η αξιοκρατία - 5 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Στην εκλογή του πολίτη στα δημόσια αξιώματα καθοριστικό ρόλο παίζει όχι το δικαίωμά του απ’ την ισοπολιτεία και ισονομία, αλλά η αξιοκρατία. Η αξία του δηλαδή που κατά γενική εκτίμηση έχει παρουσιάσει και επομένως αποδείξει. Η αξιοκρατία είναι εξάλλου συνέπεια της ισονομίας, αφού η ισχύς της πρώτης αναιρείται από την απουσία της δεύτερης.
Η άσκηση επομένως της εξουσίας δεν είναι θέμα πλειοψηφίας, αλλά αρετής (ἐπ' ἀρετῆς) και μάλιστα αποδεδειγμένης. Η αξιοκρατία έχει ως μέτρο κρίσης τα εσωτερικά χαρίσματα και τις ικανότητες του πολίτη. Ανάλογα με τη βαρύτητα αυτών γίνεται κυρίως η επιλογή των εντολοδόχων του δήμου για την άσκηση της εξουσίας: «τό πλέον ἐς τά κοι-νά…ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται».
Η αρετή στην Αθηναϊκή δημοκρατία δεν είναι προνόμιο του γένους και του πλούτου όπως στην αριστοκρατία και ολιγαρχία, αλλά η ικανότητα στην άσκηση της πολιτικής εξουσί-ας των αποδεδειγμένα αρίστων. Αν δε σκεφτεί κανείς ότι ο δήμος ανανέωνε επί 15 συναπτά χρόνια το αξίωμα του στρατηγού για τον Περικλή, καταλαβαίνει πως η εξύμνηση της δημο-κρατίας που στηρίζεται στην αξιοκρατία αποτελεί ταυτόχρονα και έμμεση εξύμνηση του Περικλή.
Πρέπει βεβαίως να αναφερθεί πως η προϋπόθεση της αξιοκρατίας απομακρύνει τον κίνδυνο της ισοπέδωσης κατά τη λειτουργία της δημοκρατίας, εφ’ όσον στα αξιώματα δεν έχουν πρόσβαση όλοι, αλλά μόνον όσοι έχουν αξία. Διαισθάνεται λοιπόν ο αναγνώστης ότι ο Θουκυδίδης επαινεί την Αθηναϊκή δημοκρατία ως πολίτευμα στο οποίο εξισορροπούνται δημοκρατικά και αριστοκρατικά στοιχεία.
Στον μακροπερίοδο λόγο για την αθηναϊκή δημοκρατία, ο ρήτορας παρουσιάζει με εννοιολογική επαλληλία τα γνωρίσματα του πολιτεύματος. Η J. De Romilly παρουσιάζει σχη-ματικά τη δομή της περιόδου αυτής ως εξής:
«ὄνομα μέν…κέκληται»
« μέτεστι δε…»
«κατά μέν τους νόμους…πᾶσι τό ἴσον»
«κατά δέ τήν ἀξίωσιν…»
«οὐκ ἀπό μέρους…προτιμᾶται»
«οὐδ’ αὖ κατά πενίαν…κεκώλυται»
Στη συνέχεια ο ρήτορας έρχεται στις σχέσεις μεταξύ των Αθηναίων ως ανθρώπων. Αρχίζει, δηλαδή, τον έπαινο των «τρόπων». Στις σχέσεις αυτές τω Αθηναίων καταξιώνο-νται οι ελεύθεροι θεσμοί της πόλεως. Διακρίνονται από:
ν
α) φιλοφροσύνη,
β) ευγένεια και ανεκτικότητα,
γ) απουσία καχυποψίας και δυσαρέσκειας
Επομένως οι δημοκρατικοί θεσμοί διευκόλυναν την ελεύθερη έκφραση της προσωπι-κότητας των πολιτών. Και ακριβώς αυτή η ελεύθερη συμπεριφορά του καθενός - 6 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
περιορίζεται όταν πρόκειται για την εφαρμογή-τήρηση των νόμων. Οι ίδιοι οι Αθηναίοι θέ-τουν έναν ηθικό φραγμό που τους εμποδίζει να παραβαίνουν τους νόμους.
το δέος: ο εσωτερικός σεβασμός στους νόμους.
Όπως η ελευθερία που απολαμβάνουν οι Αθηναίοι στις μεταξύ τους σχέσεις στηρίζε-ται στη φιλοφροσύνη, στην ευγένεια και την απουσία καχυποψίας, ο αυτοπεριορισμός τους είναι η τήρηση των νόμων και στηρίζεται στον εσωτερικό σεβασμό απέναντί τους. σ
«Το πρώτο αποτέλεσμα της δημοκρατίας που αναφέρει είναι η ανεκτικότητα, προϊόν τα
ελευθερίας. Αλλά η ελευθερία αυτή, προσθέτει, ελέγχεται από έναν εκούσιο σεβασμό για τους νόμους και ιδίως τους άγραφους νόμους. Αυτό το σημείο είναι διπλά ενδιαφέρον, καθώς η Αντι-γόνη, στο ομώνυμο δράμα του Σοφοκλή, υπερασπίζει την ελευθερία της με βάση τις ίδιες αρχές. Η ολιγαρχία όπως την είχε περιγράψει ο Κρέοντας στην «Αντιγόνη» βάζει φραγμούς στις αν-θρώπινες αδυναμίες των πολιτών με ένα πλήθος περιοριστικών μέτρων. Είναι φανερό πως προ-βάλλοντας την ανάγκη ελευθερίας, οι υποστηρικτές της δημοκρατίας ισχυρίζονταν, όπως εδώ ο Περικλής, ότι ακριβώς με το να απαλλάσσει τους ανθρώπους από ασήμαντους ελέγχους, τους έκανε περισσότερο ευαίσθητους στις μεγάλες φυσικές αρχές της ηθικής. Τουλάχιστον είναι βέ-βαιο ότι αυτή η εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη φύση που εκφράζει ο Περικλής, αποτελεί σε τε-λευταία ανάλυση τη διαφορά ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη και συνεπώς ανάμεσα στη δημοκρατία και την ολιγαρχία. («ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ», John Finley)
Η ελευθερία λοιπόν συνυπάρχει με την πειθαρχία:
β) στους νόμους και β) στους άρχοντες
Ειδικότερα η υπακοή στους άρχοντες αποτελεί φυσικό επακόλουθο του τρόπου εκλο-
γής του
ς. Εφ’ όσον κάθε πολίτης μπορεί σε κάποια περίοδο της ζωής του να χρηματίσει άρ-χοντας, υπακούοντας σ’ αυτούς δηλώνει έμμεσα ότι θα ήθελε μιαν ανάλογη συμπεριφορά απ’ τους άλλους πολίτες, αν αυτός βρισκόταν στην εξουσία αναλαμβάνοντας κάποιο αξίωμα. Ο πολίτης δεν κάνει αυτό που δεν θα ήθελε να του κάνουν οι άλλοι.
Ο σεβασμός στους νόμους εξάλλου πηγάζει απ’ την ευαισθησία των Αθηναίων και τη
συνειδη
τοποίηση της αναγκαιότητας αυτών. Αποτελεί συνείδηση ότι ο νόμος είναι κανόνας, ρυθμιστής της ζωής του πολίτη από τη γέννηση μέχρι το θάνατό του. Επομένως εγγυητής του δικαίου ανάμεσα στους ανθρώπους. Το κίνητρο των Αθηναίων για την υπακοή στους νόμους δεν είναι ο φόβος της τιμω-
ρίας. Τ
ο δέος έχει τη σημασία της αιδούς και της αισχύνης, τη σημασία της εσωτερικής επι-ταγής, του εσωτερικού σεβασμού, που συνεπάγεται την πειθαρχία στις υπαγορεύσεις των νό-μων όχι από εσωτερικό καταναγκασμό. Αν δε αναλογιστεί κανείς πως η παράβαση των ά-γραφων νόμων δεν επισύρει καμιά ποινή, φαίνεται ότι η αγαθή προαίρεση και η θέληση του καθενός δημιουργεί τη συνειδητή πειθαρχία. Η υποταγή στις υπαγορεύσεις των νόμων και ο σεβασμός προς τους άρχοντες είναι αποτέλεσμα ελεύθερης προαίρεσης του πολίτη. - 7 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Οι Αθηναίοι λοιπόν παρουσιάζονται να ενεργούν ελεύθερα μέχρι του σημείου εκείνου
που δεν
ρχοντες και τους νόμους πηγάζει η ασφάλεια και
η εγγύη
προσβάλλονται οι νόμοι, οι οποίοι επιβάλλουν τέτοιους περιορισμούς, ώστε οι πολί-τες να μην τους αισθάνονται ως δεσπότες. Από τη σχέση των πολιτών με τους ά
ση που νιώθει ο Αθηναίος πολίτης ως μέλος της κοινωνίας. Αυτή με τους νόμους και τα εκτελεστικά της όργανα του παρέχει κοινωνική προστασία από κάθε είδους αυθαιρεσία.
Ο συμβιβασμός αυτός αποτελεί τη χρυσή τομή, δηλαδή το μέτρο της αληθινής και ου-
σιαστικής δημοκρατίας, καθώς και το κριτήριο της πραγματικής δημοκρατικής αγωγής. εντρικός πυρήνας, γύρω από τον οποίο κινείται η σκέψη του ρήτορα στο κεφάλαιο
αυτό, ε
ιλο-
γής της
ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΕΞΑΙΡΕΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ
. Η δημοκρατία της Αθήνας είναι το καύχημα της γενιάς του Περικλή και με τους θε-
σμούς π
ική σημασία, εφ’ όσον επηρέ-
αζε τη
Κ
ίναι η φράση «ἐλευθέρως πολιτεύομεν», όπως εύστοχα παρατηρεί ο Gomme. Πάνω απ’ όλα βρίσκεται η ελευθερία του πολίτη που του παρέχει το δικαίωμα επ
νομιμοφροσύνης ή της παρανομίας, της ευνομίας ή της αναρχίας, της αγάπης ή της μισαλλοδοξίας. Από τη στάση του και τη συμπεριφορά του θα εξαρτηθεί η δική του ανάδειξη πέρα από κοινωνική θέση και οικονομική επιφάνεια και η χαρά του για την πατρίδα του. Για την πατρίδα του που γίνεται παράδειγμα μίμησης και παρέχει δυνατότητες για ελεύθερους προσανατολισμούς και πνευματικές αναζητήσεις.
1
ου αναπτύχθηκαν τότε έφτασε σε μοναδική αρτιότητα. 2. Το δημοκρατικό πολίτευμα είχε καθοριστική παιδευτ
συμπεριφορά των ανθρώπων-πολιτών. Σύμφωνα με τη δημοκρατική αντίληψη η αρε-τή δεν είναι «φύσει» αγαθό του ανθρώπου, αλλά «νόμῳ », που το καλλιεργούν κατ’ εξοχήν η πολιτεία και οι νόμοι.
- 8 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 38
Οι τρόποι (α)
Οι προϋποθέσεις μιας άνετη ς ζωής για τους Αθηναίους
Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Α. Η ευχάριστη και άνετη ζωή των πολιτών της Αθήνας από:
ς και χαρούμενη
1. τις εορταστικές εκδηλώσεις.
ιτικά τους.
Β. Η υλική ευμάρεια συναρτάται με την πνευματική άνοδο με την απόλαυση
2. τα όμορφα και λειτουργικά σπ
των υλικών αγαθών,
1. εγχώριων και
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Μια ζωή με τόση ένταση, τιμετώπισή της, κουράζει ψυχω-
σωματι
λίζει στους πολίτες της τις προϋποθέσεις μιας άνετης και χα-
ρούμεν
2. εισαγόμενων
που απαιτείται για την αν
κά τον άνθρωπο. Η οποιασδήποτε μορφής δημιουργία έχει ωραίες στιγμές, όμως κα-ταπονεί. Γι’ αυτό και ο ρήτορας στο κεφάλαιο αυτό εξισορροπεί την ένταση με τη φυσική και ψυχική ανάγκη για εκτόνωση. Η πόλη, λοιπόν, εξασφα
ης διαβίωσης με: α) τις εορτές, β) τα όμορφα σπιτικά, γ) τις υλικές απολαύσεις
Το μικρό αυτό κεφάλαιο αναφέρεται στον ψυχικό και υλικό ευδαιμονισμό που εξα-
σφάλισ
Αθήνας έναντι των άλ-
λων πό
ραση της σοφιστικής βεβαίως τον οδηγεί στην παράβλεψη του θρησκευτικού
χαρακτ
ε στους πολίτες η ακμή της Αθήνας κατά την πεντηκονταετία. Έτσι ο Θουκυδίδης τονίζει την πολιτιστική υπεροχή της
λεων. Η επίδ
ήρα των εορταστικών εκδηλώσεων, αφού τις παρουσιάζει ως ευκαιρίες ανάπαυλας των πολιτών. Η ανάπαυλα αυτή, κατά το ρήτορα, λειτουργεί ως αντίβαρο προς τις άλλες κο-πιαστικές ενασχολήσεις. Μπορεί όμως ο Θουκυδίδης να μην αποδίδει στην ενέργεια των Θε-ών μεγάλη σημασία και δεν τους εμφανίζει να επεμβαίνουν στην ιστορία και δράση των αν-θρώπων, θεωρεί όμως πως είναι σωτήριο να τους σέβεται κανείς. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο Θουκυδίδης δεν διακρίνεται για τη θρησκευτική του πίστη. Ο αρχαίος βιογράφος του άλλωστε τον χαρακτηρίζει ως «ἠρέμα ἄθεον», (βλ. Μαρκελλ. 22). Μια τέτοια άποψη όμως είναι μάλλον υπερβολική. Σ’ έναν ιστορικό σαν τον Θουκυδίδη μπορεί η θρησκευτική πίστη να τίθεται σε κατώτερη μοίρα, δεν σημαίνει όμως ότι λείπει ολωσδιόλου.
- 9 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Ο Θουκυδίδης επηρεασμένος από τις σοφιστικές διδασκαλίες δεν παρουσιάζει μέσα στο
έργο το
υ το θείο. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε τις γενικότερες απόψεις του Θουκυδίδη για τους Θεούς. Άλλωστε αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που τον διαφοροποιεί απ’ τον Ηρόδοτο. Όταν μια επιχείρηση δεν έχει καλή έκβαση, κατά το μεγάλο ιστορικό σημαίνει ότι δεν ήταν ορθή η σύλληψήτηςήητακτικήπουακολουθήθηκεήτανεσφαλμένη. (J. De Romilly)
Δεν είναι τυχαίο ότι σ’ ολόκληρο τον Επιτάφιο εξαίρεται η πολιτική εφυία των Αθηναί-
ων, το
δημοκρατικό τους πολίτευμα και οι θεσμοί του, αλλά πουθενά δε γίνεται λόγος για την ευσέβειά τους, αν και ήταν ευσεβείς. Πουθενά δε γίνεται λόγος για κάποια παρέμβαση των Θε-ών. Όλα αυτά τα στοιχεία συνεκτιμώμενα από πολλούς μελετητές οδηγούν στην άποψη ότι, αν πράγματι μιλούσε ο Περικλής, δύσκολα θα απέφευγε κάποια αναφορά στους Θεούς. Επομένως εδώ αποτυπώνεται το κριτικό πνεύμα του ίδιου του Θουκυδίδη, που το μόνο το οποίο αναζητά είναι το αίτιο στην ιστορία. (J. B. Bury)
Στη συνέχεια προβάλλεται η ευπρέπεια των ιδιωτικών κατοικιών
Περικλής υπαινίσσεται εδώ πως η ομορφιά και η άνεση μπορούν να συμβιβαστούν
με την
μόσια οικοδομήματα που
λάμπρυ
σφάλεια,
τη σιγο
έλος μπορεί η πνευματική ανάπτυξη να είναι ο πρωταρχικός στόχος της πολι-
τείας,
μπορούσε να πλουτίζει, ακόμη κι αν δεν παρήγε τίπο-
τα, εφ’
ην ικανο-
ποίηση
κεφάλαιο αυτό ο Περικλής θέλει να δώσει τον τρόπο με τον οποίο
ψυχαγωγείται και ξεκουράζεται ο Αθηναίος.
Ο
απλότητα και την έλλειψη μεγαλοπρέπειας, και πως αυτή η ομορφιά και η άνεση ανα-νεώνουν τον απ’ τις ποικίλες κοπιαστικές καθημερινές ενασχολήσεις. Φιλοτεχνεί ο ρήτορας έτσι την πλήρη εικόνα της καθημερινής ζωής. Αν η πολιτική είναι η τέχνη του ωφέλιμου, τότε χρειάζεται και κάτι άλλο που να μην την κάνει δυσάρεστη. Αξιοπαρατήρητη είναι, όμως, η απουσία αναφοράς στα δη
ναν την πόλη. Θα μπορούσε βεβαίως να ερμηνευτεί με την εκδοχή της παράδοσης ε-νός κειμένου αλλοιωμένου, ίσως όμως ο Θουκυδίδης ακολουθεί μια τεχνική αποσιώπησης όλων των βελτιώσεων που επιτεύχθηκαν σ’ όλους τους τομείς της Αθηναϊκής ζωής κατά την περίοδο που κυβέρνησε την Αθήνα ο Περικλής. Aν όμως δεχθούμε ότι εδώ σκοπός του ρήτο-ρα είναι να δώσει έμφαση στις ευκαιρίες που είχε ο Αθηναίος πολίτης για ψυχαγωγία, η ανα-φορά στους ναούς και στα λοιπά μνημεία που είχαν ανεγερθεί δεν είναι απαραίτητη. Όπως και να έχει το πράγμα, σημασία έχει ότι ο ρήτορας τονίζει εδώ την α
υριά και την ξεκούραση, που παρέχει το λιτό σπιτικό στον Αθηναίο πολίτη.
Τ
δεν είναι όμως ο μοναδικός. Οι άνθρωποι έχουν υλικές ανάγκες, και στο σημείο αυτό δεν υστερεί η Αθήνα. Βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ελλάδας, αποτελώντας εμπορι-κό, οικονομικό και βιοτεχνικό κέντρο. Ο Πειραιάς εξάλλου ήταν ένα από τα μεγαλύτερα ε-μπορικά λιμάνια της Μεσογείου. Γι’ αυτούς τους λόγους η Αθήνα
όσον αποκτούσε τα πάντα με τη θαλάσσια οδό. Αν υπήρχαν μεγάλες αγορές στο εξω-τερικό για τα κρασιά της, το λάδι και το ασήμι της, τα αγγεία, το μέλι και τα όπλα της, η Αττι-κή δεχόταν σε αφθονία δημητριακά, μεγάλα ζώα, υφάσματα, χαλκό και ορείχαλκο. Εδώ εναρμονίζεται το πνεύμα με την ύλη, γιατί μια ζωή που αποβλέπει στ
μόνο των πνευματικών αναγκών δεν έχει τη δύναμη να κάνει τους ανθρώπους να την επιθυμήσουν. Με το - 10 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Έτσι λοιπόν ο συγκερασμός υλικών και πνευματικών αγαθών, που θεωρεί ως ιδεώδες
ο ρήτορας, είναι υπέροχο επίτευγμα της πόλης του, που μπορεί να καυχάται γι’ αυτό παρου-
σιάζοντ
άς το ως τρόπο ζωής και στους άλλους. Η ικανοποίηση των υλικών αναγκών, χωρίς το άγχος της στέρησης και των πνευματικών, χωρίς την εξουθενωτική υπερένταση, αποτελεί μέριμνα του Αθηναίου πολίτη. Το μέτρο είναι σκοπός της ζωής του. Γι’ αυτό και η πόλη του ξεχωρίζει. Ανάμεσα στα ειρηνικά και στα πολεμικά γνωρίσματα της αθηναϊκής δημοκρατίας οι ιδέες του ρήτορα στο κεφάλαιο αυτό αποτελούν παρένθεση τέρψης και ανάπαυλας.
“Ανάμεσα στο κεφάλαιο της πολιτείας και των νόμων της (37) και στο κεφάλαιο των
πολεμικών (39) μεσολαβούν – αληθινή ανάπαυλα για τον αναγνώστη – οι λίγες γραμμές που
ζητούν
να δείξουν ποιο είναι το ξεκούρασμα του Αθηναίου μέσα σ’ αυτή την ένταση της ζωής, που ζει σε ώρες ειρήνης και σε ώρες πολέμου. Την κρυμμένη αντίθεση με τη Σπάρτη, που η συνοφρυωμένη της αυστηρότητα δεν θέλει να χαρίσει καμιά ξεκούραση στους πολίτες της ποιος δεν τη νιώθει εδώ ; Ι. Κακριδής
Ο συνδυασμός της ύλης με το πνεύμα αποτελεί μιαν άλλη ένδειξη του μέτρου που επεδί-
ωκαν οι σε κάθε τους εκδήλωση.
Αθηναίοι
Αγ νες Γιορτές και θυσίες

Ευπρεπισμένα Πλη ώρα
θ
σπίτια αγαθών Ψυχαγωγία - απόλαυση
Υλική Πνευματική
Αθλητικοί
Μουσικοί
Δραματικοί Παναθήναια
Διονύσια
Ελευσίνια
- 11 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 39
Οι τρόποι (β)
ρόπων που ακολουθούν οι Αθηναίοι, απέναντι στο ενδεχό-
μενο των πολεμικών κινδύνων.
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Ι. ΘΕΣΗ : Διαφέρουμ νη.
Ο έπαινος των τ
Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ
ε από τους αντιπάλους μας στη στρατιωτική τέχ
Επιχειρηματολογία
1. Η πόλη μας είναι ανοικτή σε όλους, ειδή πιστεύουμε στην ευψυχία (στο θάρρος
από την εσωτερική ελευθερ
αι όχι η σωματική άσκηση μας εξασφαλίζει τον
ήρεμο και ασφαλή τρόπο ζωής, χωρίς ανασφάλεια για την υπεράσπιση της
Ι. ΘΕΣΗ : Είμαστε εξ ίσου θαρραλέοι στην αντιμετώπιση των κινδύνων.
επ
ία).
2. Η εσωτερική μας καλλιέργεια κ
πόλεως.
Ι
αιτία
Επιχειρηματολογία
α) διότι οι Λακεδαιμ ντα με τους συμμάχους τους
.
β) εμείς επικρατούμε τις περισσότερες φορές εκείνων που υπερασπίζονται
τις πατρίδες τους.
νικηφόρα όλο το στράτευμά μας, εξ
ς της φροντίδας μας για το ναυτικό.
β) λόγω των πολλών και ποικίλων αποστολών του πεζικού μας
γ) το αξιόμαχο του στρατού μας αποδεικνύεται από τους κομπασμούς
των αντιπάλων μας όταν κατάφεραν να επικρατήσουν σε μέρος του
δ) και απ’ το γεγονός πως όταν νικηθούν, ισχυρίζονται πως νικήθηκαν
από όλους μας.
όνιοι εκστρατεύουν πά
1
α) διότι κανείς δεν αντιμετώπισε
2.
μόνο.
- 12 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
α) αντιμετωπίζουμε τους κινδύνους με περισσότερη άνεση, διότι
η ανδρεία που μας χαρακτηρίζει πηγάζει απ’ τον τρόπο ζωής μας
.
) αντιμετωπίζουμε τους κινδύνους με περισσότερη άνεση, διότι
όταν αυτοί εμφανίζονται Δε φαινόμαστε καθόλου πιο άτολμοι από
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Ο ρήτορας μας εισάγει, στο ρόπους» σε καιρό πολέμου.
Βεβαίως ο πόλεμος δεν είναι μόνο μια π’ τις πλέον σοβαρές εκδηλώσεις δράσης των
Πε-
λοπονν
πολεμική αγριότητα και να φτάσει στον πολι-
τισμό, σ
σε περίπτωση νίκης τους.
της συνίσταται από τη ζοφερή πραγματικότητα της:
) ξενηλασίας, β) παρασκευής, γ) απάτης
χρησιμοποιώ-
) τήν τε πόλιν κοινήν Β ) οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίας
παρέχωμεν ἀπείργομεν τινά
) πιστεύοντες οὐ Α) πιστεύοντες τῷ εὐψύχῳ
παρασκευαῖς ἀφ' ἡμῶν αὐτῶν ἐς τά ἔργα
και δεν κοπιάζουμε εκ των προτέρων.
3
β
τους Λακεδαιμονίους που συνεχώς κοπιάζουν.
κεφάλαιο αυτό, στους «τ
α
πολιτών, αλλά και ιδιαιτέρως επίκαιρη, αφού ο λόγος εκφωνείται τον πρώτο χρόνο του
ησιακού πολέμου. Ταυτόχρονα είναι και η κατάλληλη στιγμή να επισημανθεί η βαθύ-τατη διάσταση μεταξύ του τρόπου ζωής Αθηναίων και Σπαρτιατών, ώστε να αναδειχθεί η υπεροχή των πρώτων. Στο κεφάλαιο αυτό κυριαρχεί ο θαυμασμός του Θουκυδίδη για την Αθηναϊκή κοινω-νία που πέτυχε να παραμερίσει την πρωτόγονη
την «ανειμένη δίαιτα». Οι Αθηναίοι ζουν χωρίς την ανασφάλεια ότι στο μέλλον θα αντιμετωπίσουν έναν ενδεχόμενο πόλεμο.
Είναι φανερό ότι ο ρήτορας επιθυμεί να καταδείξει τον αποκρουστικό τρόπο ζωής που θα επέβαλλαν οι Σπαρτιάτες
Έτσι λοιπόν τονίζει το χρέος των Αθηναίων να προστατεύσουν την ανώτερη ποιότητα της ζωής τους.
Ο κόσμος της Σπάρ
α
Σ’ αυτόν τον κόσμο αντιτάσσει ο Θουκυδίδης τον κόσμο της πόλης του
ντας το χιαστό σχήμα.
ταῖς και απάταις
Α
Β
- 13 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ι Αθηναίοι αφήνουν την πόλη τους ανοικτή σε όλους, Έλληνες και ξένους, γιατί δεν
τους εμ οδίζει κανένας νομικός ή άλλος φραγμός. Οι Σπαρτιάτες όμως εφαρμόζοντας τη μέ-
θοδο τη
ς
ή εκπαίδευση.
ν στον πόλεμο, όταν
έρθει, ο
τερότητα της Αθήνας,
εξισών
του
αντιπάλ
το αντίστοιχο αθηναϊκό παρέχει την αγωγή που κάνει τους νέους ώριμους για
δράση,
δεν αμφισβητείται η ανδρεία των Σπαρτιατών, αλλά εξαίρε-
ται το σ
Ο
π
ς «ξενηλασίας»δείχνουν μια στενή αντίληψη ως προς τις διαπολιτειακές (διεθνείς) σχέσεις. Η πόλη, που έγινε το κέντρο παιδείας, όπως θα αναφερθεί πιο κάτω ο ρήτορας, του τότε γνωστού κόσμου, παρείχε στους πολίτε της και στους ξένους επισκέπτες πάσης φύσεως μορφωτικές και πολιτιστικές ευκαιρίες. Στη συνέχεια τονίζεται ότι όλο το βάρος της αγωγής οι Σπαρτιάτες, που δεν τους κα-τονομάζει ακόμη ο ρήτορας, το ρίχνουν στη στρατιωτικ
Με ακρίβεια και λιτότητα , χρησιμοποιώντας τις αντιθέσεις ο Θουκυδίδης φτάνει στο συμπέρασμα ότι ενώ οι αντίπαλοι της Αθήνας ζουν για να νικήσου
ι Αθηναίοι ζώντας με πληρότητα δεν διαθέτουν λιγότερο ψυχικό σθένος από τους α-ντιπάλους τους για να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους του πολέμου. Είναι γεγονός πάντως ότι ο ρήτορας εδώ, σε μια εποχή που η Σπαρτιατική εποχή των Σπαρτιατών είναι αναμφισβήτητη, προσπαθεί να προβάλλει την ανω
οντας την ανδρεία των Αθηναίων μ’ αυτή των Σπαρτιατών. Στη συνέχεια τοποθετεί σε θέση υπεροχής την Αθήνα, με βάση τον τρόπο που αποκτάται αυτή η ανδρεία. Οι Αθηναίοι έχουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στη γενναιοψυχία τους που θαυματουργεί την ώρα της μάχης, ενώ οι Σπαρτιάτες στηρίζονται σε πολεμικά τεχνάσματα εξαπάτησης
ου. Επίσης το σπαρτιατικό σύστημα στηρίζεται στην «ἐπίπονον ἄσκησιν»από τη νεαρή ηλικία, ενώ
χωρίς να προσβάλλει την αμεριμνησία της νιότης. Η φύση των Αθηναίων παρουσιάζεται ανώτερη, γιατί καταλήγει στο ίδιο αποτέ-λεσμα με λιγότερο κόπο.
Η υπεροχή των Αθηναίων που προβάλλει ο ρήτορας εξυπηρετεί προφανώς περιστα-σιακή σκοπιμότητα. Ουσιαστικά
ύστημα αγωγής των Αθηναίων, που φτάνουν στο ίδιο αποτέλεσμα. Με τη σύγκριση ο Περικλής αναζητεί ερείσματα για την ενίσχυση του φρονήματος των ακροατών του και για την προληπτική απαλλαγή τους από κάποια πιθανά συναισθήματα ηττοπάθειας, που δοκίμα-σαν ίσως κλεισμένοι στα τείχη της πόλης τους κατά την τακτική του Περικλή. Και επειδή ο ισχυρισμός περί υπεροχής των Αθηναίων στην ανδρεία είναι το αδύνατο σημείο του ρήτορα, προβάλλει δύο άλλα επιχειρήματα: , αλλά με τους συμμάχους τους,
ενώ οι Αθηναίοι όταν επιτίθενται νικούν εύκολα αυτούς που υπερασπίζο-
ρά μόνο κάποιο τμήμα της. Και είναι αδικαιολόγη-
ύ.
Στους συλλογισμούς αυτούς φτάνει ο Περικλής στηριζόμενος όμως μόνο σε πρόσφα-
ς στρατιωτικές επιχειρήσεις της Αθήνας.
ί δεν στηρίζεται σε ενιαία βάση.
α) οι Σπαρτιάτες δεν εκστρατεύουν μόνοι τους
νται την πατρίδα τους.
β) κανείς ποτέ δεν αντιμετώπισε τη συγκεντρωμένη δύναμη των Αθηναίων
(ναυτικό και πεζικό), πα
τη και αστεία η έπαρση όποιου νίκησε τμήμα μόνο του Αθηναϊκού στρατο
τε
Η σύγκριση όμως ίσως δεν ευσταθεί γιατ
- 14 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ο α΄ επιχείρημα ελέγχεται για τις ανόμοιες συνθήκες υπό τις οποίες επιδίδονται στις
στρατιωτικές τους επιχειρήσεις Αθηναίοι και Σπαρτιάτες. Το β΄ ελέγχεται επίσης γιατί εκ των
πραγμά
τρατιωτική δύναμη. Επίσης δεν είναι εύκολο να βρει κανείς στην ιστορία κάποιο παράδειγ-
α που να βεβαιώνει μια τέτοια συμπεριφορά των αντιπάλων της Αθήνας.
των
ντιπάλων εξαίροντας τις ήττες τους, και αντιστρόφως για την Αθήνα.
, δε στηρίζεται σε γε-
γονότα
χής της Αθήνας:
υ πρόκειται
να συμβούν.
τες που κοπιάζουν συνέχεια.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗΣ ΣΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ
Τ
των δεν ήταν δυνατόν να αντιμετωπίσει κανείς συγκεντρωμένη την Αθηναϊκή
σ
μ
Με τους ρητορικούς αυτούς συλλογισμούς ο ρήτορας πάντως μειώνει τις νίκες
α
Ταυτόχρονα επιχειρεί να δημιουργήσει την εντύπωση πως η φήμη της Σπαρτιατικής υπεροχής στο στρατιωτικό τομέα, που είναι διάχυτη σ’ όλη την Ελλάδα
, αλλά είναι αποτέλεσμα πλάνης. Όσο δε για την ανδρεία των Σπαρτιατών θεωρεί ότι είναι αποτέλεσμα ασκήσεων και νόμων, ενώ αυτή των Αθηναίων αποτέλεσμα του τρόπου ζωής των, δηλαδή της παιδείας και του πολιτισμού τους. Τέλος ο ρήτορας τονίζει δύο άλλα σημεία υπερο
α) Οι Αθηναίοι δεν κουράζονται εκ των προτέρων για τα δεινά πο
α) Όταν έρχονται αντιμέτωποι μ’ αυτά Δε φαίνονται καθόλου πιο άτολμοι από
τους Σπαρτιά
Σπαρτιάτες Αθηναίοι Υπεροχή Αθηναίων
ωτική περγουσιν Παρχομεν τν πλιν Ωφελομε τ
Ἀίξενηλασίαις
έήόοινήν τοῖς πᾶσι
ύ άλλους
Στρατιωτική
Εκπαίδευση
Π
παρα πάτες
ν
στο μας
ιστεύουσιν ταῖςσκευαῖς καί α
Πιστεύομεν τῷ ἀφ' ἡμῶαὐτῶν εὐψύχῳ
Πιστεύουμε
ν εαυτό
Ειρηνική
ζωή Ἐ
Ἰσ
πίπονη ἄσκησις,πόνων μελέτη
Ἀνειμένη δίαιτα, ῥαθυμία
οπαλεῖς χωροῦμεν
Στρατιωτιεπιχε
κές
ιρήσεις

σ .
ρα.

• τις
δυνά
• ων.

φαίνεσθαι.
ν
Με όλους τους υμμάχους τους
• Στη δική μας χώΜετά νόμων.
Με διασπασμένες
μεις μας.
• Σε ξένη χώρα. Ανδρεία τρόπ
Μή ἀτολμοτέρους
• Τά πλείω κρατοῦμε
Στρατι
Ασφάλεια κ
ους
- 15 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 40
Οι τρόποι (γ)
Επαινείται ο χαρακτήρας των Αθηναίων
Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Ι. Η σχέση των Αθη
ναίων με την τέχνη και την πνευματική ζωή.
νες
και τη φιλοσοφία.
ιέργεια).
φιλοσοφικές συζητήσεις, χωρίς μαλθακότητα.
και την εργασία.
ους η αποφυγή της φτώχειας μέσω της εργασίας.
Ι. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Αθηναίων στην πολιτική ζωή.
1. Η ιδιαίτερη ενασχόληση των Αθηναίων με τις καλές τέχ
α) Υψηλή αίσθηση του ωραίου με απλότητα (αισθητική καλλ
β) Ουσιαστικές
2. Η στάση των Αθηναίων απέναντι στον πλούτο, τη φτώχεια
α) Ο πλούτος κίνητρο δραστηριότητας κι όχι αυτοσκοπός
β) Επιδίωξή τ
ων
τους (η συμμετοχή στα κοινά αποτελεί καθήκον).
ων προϋπόθεση κάθε
δραστηριότητάς τους).
ΙΙ. Οι φιλικές σχέσεις των Αθηναίων με τους άλλους.
Ι
1. Αρμονική η σχέση των ιδιωτικών και δημοσίων δραστηριοτήτ
2. Συνδυασμός λόγων και έργων (η λήψη αποφάσε
ουσιαστικής φιλίας.
ελευθερία.
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Το κεφάλαιο αυτό είναι το της «πρόθεσης» (37-40), στα
ποία ο Θουκυδίδης είχε προεξαγγείλει ότι θα διαπραγματευτεί την επιτήδευση
Ι
1. Η ανιδιοτέλεια και η ευεργεσία προϋποθέσεις
2. Πηγή της συμπεριφοράς τους αυτής αποτελεί η εσωτερική τους
τελευταίο από τα τέσσερα
ο , το πολίτευ-
μα και
τους τρόπους των Αθηναίων. Εδώ ο έπαινος της Αθήνας υπερβαίνει τη σύγκριση με τη Σπάρτη και φτάνει στην υ-
ς. περοχή της πάνω απ’ όλες τις Ελληνικές πόλει
- 16 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Γενικό αντικείμενο του εγκωμιασμού αποτελεί η ικανότητα των Αθηναίων να συ-
νταιριάζουν τη θεωρητική με την πρακτική δραστηριότητα.
α υπάρχουν στους άλλους :
ε
ποτέλεσμα η αισθητική να αποτελεί θετική αξία της ζωής. Λεπτή αίσθηση του ωραίου που
όσον α
επιδοθεί
στις αν
Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τους Αθηναίους, χωρίς ν
1. Εναρμονισμένη ενασχόληση με τις καλές τέχνες και το πνεύμα ταυτόχρονα, μ
α
φορά στη Σπάρτη απουσιάζει, ενώ στους τυράννους είναι βάναυσα στρεβλωμένη (πο-λυδάπανοι όγκοι κ.λ.π.). Η ενασχόλησή τους αυτή δείχνει μαζί με την ευαισθησία τους και μια ωριμότητα υψηλής θεώρησης του ωραίου, που τους οδήγησε στη σύλληψη και στη δη-μιουργία υπέροχων έργων σ’ όλους τους χώρους των καλλιτεχνικών αναζητήσεων. Παράλληλα, ένας λαός με τέτοια ευαισθησία ήταν επόμενο να αφομοιώσει τα διδάγ-ματα των προγενεστέρων φιλοσόφων και των δημιουργών του πνεύματος και να
αζητήσεις και στους προβληματισμούς του φιλοσοφικού στοχασμού. Οι Αθηναίοι αγα-πούν τη σοφία χωρίς αυτό να αποβαίνει σε βάρος των άλλων δραστηριοτήτων τους. «Η φράση μετ’ εὐτελείας, «χωρίς σπατάλη», με απλότητα, σημαίνει ότι το ωραίο δεν
έχει σχέση με τη χρηματική αξία και μπορεί να είναι προσιτό σε όλους. Οι λέξεις ἄνευ
μαλακας ί , ‘χωρίς να καταντούμε μαλθακοί’, εκφράζει την πίστη ότι η πνευματική αναζήτηση δεν αποτρέπει τους ανθρώπους από τη δράση. Η συγκρατημένη χάρη και η μετρημένη αισιοδο-ξία του Ελληνικού πνεύματος στην καλύτερή του ώρα, Δε θα μπορο΄θσε να περιγραφεί με πιο κατάλληλο τρόπο. («ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ», John Finley)
2. Η επιδίωξη του πλούτου και η αποφυγή της φτώχειας ως κίνητρα δραστηριό-
ητας, όχι επειδή ο πρώτος αξίζει καθαυτός ή η δεύτερη ταπεινώνει τον άνθρωπο καθεαυτή.
(Στην ο
τ
υσία διατυπώνεται η φιλοσοφική βάση των φιλελεύθερων αρχών του ανταγωνισμού μεταξύ των ανθρώπων). Η καλλιτεχνική και πνευματική άνθιση συμβαδίζει στην Αθήνα με την οικονομική α-νάπτυξη· και σ’ όσους υπάρχει φτώχεια δεν τη βλέπουν ως ντροπή. Η φτώχεια αποτελεί α-
φορμή
δε μειώνει καθόλου την έγνοια των Αθηναίων για τις ιδιωτικές τους
υποθέσ
δυασμός λόγων και έργων. Έτσι εναρμονίζεται ο λογισμός με την ανδρεία και
ποφεύγονται οι φλύαροι κομπασμοί, οι κούφιες επάρσεις, αλλά και η ατολμία με την αδρά-
νεια. (Ο
στην
αγωγή
για έργο. 3.Εξισορρόπηση των ιδιωτικών και δημοσίων ενασχολήσεων. Η υψηλή συνείδηση συμμετοχής στα κοινά
εις. (Η πολιτική αποτελεί την σπουδαιότερη αρετή : «τό δέ μάθημα τῆς πολιτικῆς τέχνης ἐστίν εὐβουλία περί τῶν οἰκείων, ὅπως ἄν ἀριστα τήν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καί περί τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τά τῆς πόλεως δυνατώτατος ἄν εἴη καί πράττειν καί λέγειν». 4. Συν
α
Περικλής αποτελεί σχετικό πρότυπο: «λέγειν καί πράσσειν δυνατώτατος»). Οι Αθηναίοι δεν είναι άνθρωποι της θεωρίας μόνον, αλλά και της πράξης. Στη μονο-μέρεια αντιπαραθέτει την πολυμέρεια. Αποβλέπει στην ανάπτυξή του με τη δράση. Χάρη
τους αυτή ενδιαφέρονται στον ίδιο βαθμό για τις ιδιωτικές και δημόσιες υποθέσεις. Η σχέση αυτή του πολίτη προς τις καθημερινές του υποχρεώσεις και προς τις απαιτή-σεις της πολιτικής ζωής τον καθιστά ώριμο και υπεύθυνο άτομο, που γνωρίζει τις υποχρεώ - 17 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
εις και τα δικαιώματά του. Αυτό είναι το βασικό γνώρισμα του δημοκρατικού πολιτεύματος:
φήνει τον πολίτη ελεύθερο να δραστηριοποιείται στην ιδιωτική του ζωή και συγχρόνως του
άσεων, που λαμβάνουν ως φρό-
νιμοι κι
σ
α
καλλιεργεί το ενδιαφέρον για τα κοινά. Και η επίδειξη ενδιαφέροντος για τα κοινά θεωρείται βασικό καθήκον του πολίτη. Το ενεργητικό ενδιαφέρον του πολίτη για τα κοινά είναι το ύψι-στο δικαίωμα και συγχρόνως η βαρύτερη υποχρέωσή του. Οι Αθηναίοι έχοντας βαθιά επίγνωση των κρισίμων περιστάσεων κρίνουν και αξιο-λογούν αυτές προχωρώντας στην πραγματοποίηση των αποφ
ελεύθεροι πολίτες.
«Ότι όλοι οι πολίτες μπορούν και πρέπει να παίρνουν μέρος στη διαμόρφωση της πολιτι-
κής και ότι η ελεύθερη δημόσια συζήτηση είναι αναγκαία, είναι βέβαια οι βασικές αρχές της δη-
μίας. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου ότι στη σχετική συζήτηση στις ‘Ικέτιδες’ του Ευριπί- οκρατ
δη ο υποστηρικτής της ολιγαρχίας επιτίθεται ακριβώς σ’αυτά τα δύο στοιχεία. Επομένως ο Πε-ρικλής δεν εκφράζει εδώ κατοπινές σκέψεις του Θουκυδίδη αλλά απόψεις γνωστές και διαδεδο-μένες εκείνον τον καιρό. Τα λόγια του δίνουν την εντύπωση του θεωρητικού που αναλύει τις θε-μελιώδεις αρχές της δημοκρατίας στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής της». («ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ», John Finley)
«Στον τρόπο που αντικρύζει τη δράση, όπως και στην ιστορική μέθοδό του, ο Θουκυδί-
δης δείχνει τις ίδιες συνταιριασμένες τάσεις. Βάζει πάνω απ’ όλα, τα δικαιώματα του ορθού λό-
γου και
προσπαθεί με όλα τα μέσα να τα εξασφαλίσει όσο γίνεται περισσότερο. Αυτό το νόημα έχουν και οι ωραίες δηλώσεις του Περικλή στον Επιτάφιο, όταν επιβε-βαιώνει την αξία της συζήτησης: "…δεν πιστεύουμε πως τα λόγια φέρνουν βλάβη στα έργα· να μη
διδαχτούμε πρώτα με το λόγο, πριν φτάσουμε να ενεργήσουμε όσα πρέπει, αυτό είναι που θαρρούμε το πιο βλαβερό". Και ο Διόδοτος (Γ. 42, 2) ξαναθυμίζει αργότερα την ίδια ιδέα: "όποιος ισχυρίζεται ότι τα λόγια δεν διαφωτίζουν τα έργα, ή είναι ανόητος ή σκέπτεται με ιδιοτέλεια· είναι ανόητος, αν νομίζει πως υπάρχει άλλος τρόπος να ρίξουμε φως στα αβέβαια μελλούμενα". Ωστόσο, η πίστη με την οποία κάνει αυτή την προσπάθεια είναι ακόμα πιο αξιοθαύμα-στη, γιατί, ποτέ, σε κανένα πεδίο, επειδή ακριβώς πιστεύει στη λογική, δεν ξεχνά τα όριά της».
(«ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ», Jacqueline De Romilly)
5. Η ιδιοτέλεια δεν αποτελεί έδρα της φιλίας, και η απουσία του υπολογισμού στις
χέσεις με τους άλλους καλλιεργεί την αλληλεγγύη. Οι Αθηναίοι προτάσσουν την ελευθερία
από το
ών, καθώς και τον έπαινο της
Ιστορίας.
σ
συμφέρον αντίθετα από τους φιλύποπτους Λακεδαιμονίους. Και είναι υπερήφανοι. Γιατί μαζί με το συναίσθημα της υπεροχής νιώθουν και την ανυστερόβουλη υποχρέωση να έλθουν αρωγοί σ’ όποιον έχει την ανάγκη της βοήθειάς τους. Μπορούν οι λαοί, που κερδίζουν δίκαια τη δύναμή τους, να την αξιοποιούν ευεργετώ-ντας τους αδυνάτους, για να κερδίζουν την ευγνωμοσύνη αυτ
- 18 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Είναι φανερό ότι ο εγκωμιαστικός τόνος του ρήτορα στο κεφάλαιο αυτό κλιμακώ-
νεται ανοδικά. Η κλιμάκωση αυτή στο αποκορύφωμά της και θα μετατραπεί, σύμφωνα με τη
διατύπωση του ίδιου του Θουκυδίδη, σε «ύμνο» στο επόμενο κεφάλαιο.
- 19 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 41
Οι τρόποι (δ)
Ανακεφαλαίωση του επαίνου των τρόπων
Ι. Παρουσίαση της ανακεφαλαιωτικής θέσης του ρήτορα για τους τρόπους των Αθη-
Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
ναίων.
1. Η Αθήνα ως σύνολο αποτελεί πρότυπο για τις άλλες πόλεις,
2. Ο Αθηναίος πολίτης χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια
και ο ρόλος της είναι ως εκ τούτου παιδευτικός για όλη την Ελλάδα.
και πολυμέρεια, και
η του αποτελεί
να.
βρισκόμενος σε αρμονική σχέση αλληλεπίδρασης με την πόλ
κι αυτός ανάλογο πρότυπο, ευδοκιμώντας σε πολλούς τομείς ταυτόχρο
ΙΙ. Απόδειξη : η πιο πάνω θέση εδράζεται στην ισχύ της πόλεως και αποδεικνύεται μ’
αυ-
τήν.
από εχθρούς και φίλους.
2. Είναι εξασφαλισμένος ο θαυμασμός της Αθήνας από τις σύγχρονες,
3. Τα έργα της Αθήνας αποτελούν μνημεία και επομένως ιστορικά
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Ανακεφαλαιώνοντας ο ρήτορας ολοκληρώνει την πρόθεση (διήγηση) του λόγου του.
ανακεφαλαίωση αυτή αποτελεί την πίστιν.
Συνοψίζοντας λοιπόν ανα νολο και ο κάθε πολίτης χωρι-
τά αποτελούν μοναδικά πρότυπα, που η παιδευτική τους ακτινοβολία φωτίζει όλες τις
Ελληνι
1. Η δύναμη της πόλεως είναι κοινώς αποδεκτή και αναγνωρισμένη
αλλά και επερχόμενες γενεές.
τεκμήρια της ισχύος της.
ΤΟ
Η
φέρει ότι η Αθήνα ως σύ
σ
κές πόλεις. Η συνόψιση του εγκωμίου εδώ είναι ο λαμπρότερος ύμνος που έχει γραφεί για την «πόλη της Παλλάδος».
Και ενώ θα περίμενε κανείς τα αποδεικτικά στοιχεία (πίστις), ο ρήτορας το αποφεύ-γει με έναν ρητορικό ελιγμό. Δηλώνει ότι η δύναμη της Αθήνας αποκαλύπτεται στα ίχνη που άφησαν τα έργα της και τα γεγονότα κατά το παρελθόν, Η προσφυγή επομένως σε λόγια πε-
- 20 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ρισσότε
εφαλαίου
αναφέρ
ρο θα βλάψει παρά θα ωφελήσει, γι’ αυτό δε χρειάζεται η πόλη επαινέτες. Και για να το πετύχει ο Θουκυδίδης καταφεύγει στην έξαρση της χρήσης εκφραστικών μέσων. Αρχικά λοιπόν θεωρεί ο ρήτορας την Αθήνα ως πρότυπο της Ελλάδας και τον κάθε πολίτη της άρτια – συγκροτημένη – προσωπικότητα, ικανό σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Θα ήταν εσφαλμένο να νομισθεί ότι ο ρήτορας στην αρχή του κ
εται στην Αθήνα ειδικά ως πνευματικό κέντρο. Η Αθήνα είχε γίνει «παίδευσις τῆς Ἑλλάδος» με το σύνολο των εκδηλώσεών της, κι ο αθηναϊκός τρόπος ζωής γενικά ήταν το παράδειγμα που όλοι οι Έλληνες προ-σπαθούσαν να μιμηθούν.
ιδευτήριον πᾶσιν ἀνθρώποις» (Διόδωρος)
• «Πρυτανεῖον σοφίας» (Πλάτων)
Είναι χ ς. Η δύναμή της
ήταν «μί ύν er, «που πουθενά δεν είναι η απλή μη-
ανική πλεονεξία χωρίς ταυτόχρονη πνευματική δύναμη».
• «Οἱ ταύτης μαθηταί τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασιν» (Ἰσοκράτης) • «Κοινόν πα
αρακτηριστικές οι πιο πάνω εκτιμήσεις για το ρόλο της Αθήνα
α δαμη» όμως, όπως αναφέρει ο W.Jaegg
χ
«Η αττική παιδεία γίνεται το συνολικό νόημα της υπέρτατης δύναμης, που αντανακλούν
λαός κα πολιτεία με την πνευματική τους ύπαρξη και που η ισχύς της έλκει στην τροχιά της κι
ι άλλες πόλεις . Δεν υπήρξε καμιά υψηλότερη δικαιολόγηση εκ των υστέρων της επιδίωξης της
Αθήνας
να επιβάλλει την εξουσία της στην Ελλάδα από αυτή την ιδέα της παιδείας». W. Jaegger Και ακριβώς μ’ αυτόν τον τρόπο ζωής αποκτήθηκε η δύναμη της πόλεως, η οποία με τα ίχνη ε-
κριμένες αναφορές. Έτσι με τους ανάλογους εκφραστικούς τρόπους παρακάμπτει την ανάγκη
επίκλησ
που άφησε αποδεικνύεται κι όλας . Γι’ αυτό, κατά το ρήτορα, δε χρειάζονται συγκ
ης αποδεικτικών στοιχείων. Με την αφθονία των εκφραστικών μέσων και την υμνητική υπερβολή ο έπαινος του Θουκυδίδη ύψωσε την Αθήνα πάνω απ’ την ιστορική πραγματικότητα, μεταθέτο-ντάς την στη σφαίρα του μύθου.
Πρέπει να επισημανθεί εδώ η εναρμόνιση πόλεως και πολίτη και θα μπορούσε κανείς να σχολιάσει την έντονη παρουσία του μέτρου στην Αθηναϊκή κοινωνία. Η δύναμη της πόλης πιστοποιεί και την αποτελεσματικότητα των τρόπων που εκθεία-
σε προ
) Ο εχθρός, αν ηττηθεί απ’ τους Αθηναίους, δέχεται χωρίς αγανάκτηση την ήτ-
τα του
για του Περικλή εκφράζουν την πίστη του στην ανωτερότητα της Αθήνας σε σχέση με
τις άλλες πόλεις. Η αγάπη του Περικλή για την πόλη του τον παρασύρει σ’ έναν ασυγκράτητο
ενθουσ
ηγουμένως ο Περικλής, και τις αρετές του Αθηναίου πολίτη. Για την κατάδειξη της Αθηναϊκής δύναμης χρησιμοποιούνται δύο επιχειρήματα:
α) Η Αθήνα μόνη απ’ τις σύγχρονες πόλεις αποδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της σε στιγμές δοκιμασίας.
β
και οι υπήκοοι των Αθηναίων δέχονται την κυριαρχία τους χωρίς να δυσανασχε-τούν.
Τα επιχειρήματα αυτά, μολονότι φαίνονται πειστικά, δεν είναι λογικά. Είναι φανερό ότι τα λό
ιασμό, από τον οποίο πηγάζει κάποιο στοιχείο υπερβολής, που διακρίνει το εγκώμιό του στο σημείο αυτό.
- 21 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
Η Αθήνα τοποθετείται απέναντι σε εχθρούς και φίλους με μια δύναμη που, κα-θώς γίνεται αποδεκτή απ’ όλους αποκτά απόλυτο χαρακτήρα.
Δεν πρέπει βέβαια να παρερμηνευτεί ο τρόπος που αντιμετωπίζει ο ρήτορας τον Όμη-
ρο. Υπο
νους γιατί, κατά την άποψή
του, οι ράξεις των Αθηναίων μιλούν από μόνες τους. Ταυτόχρονα όμως δε μπορούμε να πα-
ραβλέψ
Κλείνοντας το κεφ. αυτό θεωρεί ο ρήτορας όχι χρέος, αλλά φυσικό και λογικό να υ-
περασπ
στηρίχθηκε ότι ο Θουκυδίδης με το στόμα του ρήτορα αποδοκιμάζει τον ποιητή, όμως πρόθεσή του ήταν να δείξει ότι η Αθήνα δεν είχε ανάγκη από επαί
π
ουμε την άποψη ότι ο Θουκυδίδης, μιλώντας έτσι για τον Όμηρο, ασκεί κριτική σ’ ό-λους τους προδρόμους του (επικούς ποιητές και λογογράφους). Γνωρίζει πολύ καλά ο ιστο-ρικός πως ούτε οι ποιητές, ούτε οι λογογράφοι γράφουν σύμφωνα με τους κανόνες της ιστορίας. Η ποίηση και η λογογραφία υπηρετούν πιο πολύ το συναίσθημα, ενώ η ιστορία τον λόγο. Αναφέρεται έτσι στην κοσμοκρατορία της Αθήνας και στις επιτυχίες και αποτυχίες του στρατού της συνολικά, για να δείξει ότι όλα αυτά αποτελούν «μνημεῖα ἀίδια κακῶν τε κἀγαθῶν». Εννοεί την εξάπλωση της αθηναϊκής κυριαρχίας μετά τα «μηδικά».
ίζονται οι Αθηναίοι το συμφέρον της πόλης του. Προσπαθεί έτσι να τους πείσει πως η υπεράσπιση της πατρίδας ισοδυναμεί με την υπεράσπιση του εαυτού τους, πως το συμφέρον τους επιβάλλει αυτόν τον αγώνα και, στην ανάγκη, τη θυσία τους.
Επανεμφανίζεται έτσι στο σημείο αυτό η θεμελιώδης αξία του Ελληνικού πολιτι-σμού, η αξία του μέτρου. Πόλη και πολίτες σε αρμονική σχέση.
ο ρήτορας στη σχέση αλληλεπίδρασης που υπάρχει μεταξύ πόλε-
ως, νεκρών και επιζώντων, πετυχαίνει τη φυσική μετάβαση στο β΄ μέρος του λόγου του, τον
έπαινο των νεκρών.
Τέλος, στηριζόμενος
Η Αθήνα
Η δύναμις και της πό
ακτινοβολ α
λεως

Ἐστί τῆς Ἑλλάδος παίδευσις
Ἐστίν ἀλήθεια ἔργων
Ἐκτήθη ἐκ τῶνδε τῶν τρόπων
Κατέκτησε πᾶσαν θάλασσαν καί γῆν
Ἅφησε πανταχοῦ μνημεῖα ἀίδια
Την εκτιμούν οι εχθροί μας
Την αποδέχονται οι φίλοι μας
Θα την θαυμάσουν σύγχρονοι και κατοπινοί
Γι' αυτήν έπεσαν οι γενναίοι νεκροί
Γι' αυτήν θα θυσιαστούν οι επιζώντες
- 22 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 42
Ο έπαινος των νεκρών
Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Ι. Αιτιολογείται η διεξοδική α τούτου μακρηγορία
ναφορά στην πόλη και η ως εκ
του ρήτορα, η οποία οφείλεται:
1. στην ανάγκη να υποδείξει το χρέος των επιζώντων.
διαφωτίσει τους ακροατές του
για την υπεροχή της πόλεως με απτές αποδείξεις.
ρτήτως ηλικίας,
2. στην προσπάθειά του να
ΙΙ. Γίνεται διάκριση των επιζώντων, ώστε να φανεί πως όλοι, ανεξα
στη στην πόλη με τη
οικονομικής κατάστασης και ήθους επισφράγισαν την πί
θυσία τους.
όσοι πολέμησαν για πρώτη φορά (νέοι)
β) οι ηλικιωμένοι (εμπειροπόλεμοι)
. Με κριτήριο τη συμπεριφορά τους στην προσωπική ζωή τους:
της ανδρείας και θυσίας τους,
εξάγνισαν τις όποιες αδυναμίες είχαν ως άνθρωποι στην προηγούμενη
ιοι κέρδισαν εξ ίσου
β) οι φτωχοί το μεταθανάτιο έπαινο.
ΕΝΟ
Στο κεφάλαιο αυτό έχουμε τον τυπικό έπαινο των νεκρών που αποβλέπει στο συγκι-
ησιακό μέρος της ψυχής. Το ιδιαίτερο στοιχείο στην έκφραση του επαίνου των νεκρών
π’ το ρήτορα βρίσκεται στην απροσδόκητη δήλωσή του ότι ο έπαινος αυτός έχει ήδη γίνει:
καί εἴρηται αὐτῆς (τῆς εὐλογίας) τά μέγιστα».
1. Με κριτήριο την ηλικία:
α)
2
Αναφέρεται σε όσους, με την επίδειξη
ζωή τους.
3. Με κριτήριο την οικονομική τους κατάσταση:
α) οι πλούσ
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜ
ν
α
«
- 23 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ρόκειται για ρητορικό τέχνασμα. Δηλαδή δεν απομένουν παρά ελάχιστα να αναφερ-
θούν γι τους νεκρούς.
ε τον τρόπο αυτό εκθειάζονται όχι τα κατορθώματα των νεκρών, αλλά η δύνα-
μη της ολιτείας, την οποία ανέδειξε εκτενώς ο ρήτορας προηγουμένως, και η επίδραση
που άσ
Π
α
Μ
π
κησε στο φρόνημα των νεκρών ώστε να το κάνει ηρωικό.
Έτσι όμως εκθειάζονται όλοι οι πολίτες της γενιάς του Περικλή, κι αυτός είναι ο σκοπός του Θουκυδίδη. την αρχή αιτιολογεί τη μακρηγορία του με δύο τρόπους:
) με σκοπό να βεβαιώσει με αποδείξεις την αλήθεια εκείνων στα οποία στήριξε το
γκώμι
άγκη να αναφερθεί ότι στους επιταφίους λόγους πρέπει να εξαίρονται: η αυ-
τοθυσία
τορας επομένως επιλέγει τα στοιχεία εκείνα που θα θίξει, ώστε ο έπαι-
ος να λαμβάνει για το ακροατήριο παιδαγωγικό χαρακτήρα. Ένας λοιπόν ρητορικός λόγος
επιδεικ
Σ
α) με την επιθυμία του να διαφωτίσει τους ακροατές για τη σοβαρότητα του αγώνα που διεξάγουν,
β
εο της πόλεως.
Είναι αν
, η αφοσίωση στα ιδανικά της πολιτείας, η σημασία της θυσίας για την ελευθερία και για άλλες αξίες. Ο ρή
ν
τικός, (επιτάφιος), αποτελεί κοινωνικό και πολιτικό λειτούργημα. «Ο Επιτάφιος εκφωνήθηκε στη διάρκεια μιας τελετής κατά την οποία οι πεσόντες θάβο-νταν δημόσια. Ο σκοπός ενός τέτοιου λόγου πρέπει να είναι να δώσει στους ακροατές να κατα-
λάβουν γιατί έγινε μια τέτοια θυσία, και στην εκπλήρωση αυτού του σκοπού ο Επιτάφιος δε φαί-
νεται να έχει το ίσο του. Οπωσδήποτε στέκει πολύ υψηλότερα από τους διάφορους παρόμοιους
λπου μας παραδόθηκαν από την αρχαιότητα». όγους
(«ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ», John Finley) Συνδέοντας ο ρήτορας τους νεκρούς του παρόντος πολέμου, «τῶνδε», με εκείνους

τό τον Επιτάφιο, διαχρονικό χαρακτήρα.
ονται οι νεκροί ως μια σπάνια περίπτωση συμφωνίας μεταξύ των ανδραγα-
θημάτω
ς ότι η επίδειξη ανδρείας και ο θάνατος για την
πατρίδα
των προηγουμένων, «καί τῶν τοιῶνδε», δίνει στην αρετή, με το περιεχόμενο που παίρνει σ
αυ
Εμφανίζ
ν τους και των ύμνων που τα εξαίρουν. Συνεχίζοντας αξιολογεί το ήθος των νεκρών, αξιολογώντας το θάνατό τους. Θεωρεί το θάνατο για τους σκοπούς που αναφέρθηκαν ως «ἀρετήν ἀνδρός». Εκτιμά επίσης ο ρήτορα
μπορούν να αντισταθμίσουν όλες τις ατέλειες και τα παραπτώματα, στα οποία μπο-ρούσε κανείς να υποπέσει κατά την ιδιωτική και δημόσια ζωή του. Ο θάνατος για την πατρί-δα λοιπόν μπορεί να εξαγνίσει άλλα παραπτώματα. Έτσι εξυψώνεται η θυσία για τηνπα-τρίδα και γίνεται κίνητρο στους ακροατές να επιδείξουν κι αυτοί ανάλογη συμπεριφορά. Στη συνέχεια ο ρήτορας διαχωρίζει τους νεκρούς με κριτήριο την ηλικία: α) σ’ αυτούς που για πρώτη φορά πήραν μέρος σε πόλεμο, παρουσιάζοντας το θάνατό τους ως το πρώτο μήνυμα ανδρείας, και - 24 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
β) σ’ αυτούς που και στο παρελθόν επέδειξαν ανάλογη γενναιότητα, εκτιμώντας το θάνατό
υς ως το τελευταίο επισφράγισμα της ανδρείας.
Μια ανάλογη διάκριση των νεκρών γίνεται με κριτήριο τον πλούτο:
) οι πλούσιοι και β) οι φτωχοί. Στο σημείο αυτό χρησιμοποιείται ο πλούτος και η πενία ως
αράγοντες που θα μπορούσαν να αποτρέψουν απ’ τη θυσία, γιατί η επιθυμία απόλαυσης του
ς νεκρούς παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα
της σύ από τη σωτηρία
η ελπίδα της νίκης.
έλος εμφανίζονται να επιλέγουν την άμυνα και τη θυσία, παρά τη φυγή και τη
σωτηρ
η προσδοκία της νίκης και της δόξας, πιο πολύ απ’ το φόβο για μια
ενδεχόμ
το
α
π
πρώτου και απαλλαγής απ’ τη δεύτερη οδηγεί συνήθως τον άνθρωπο στην αποφυγή του κιν-δύνου. Η επιλογή επομένως της θυσίας από του
γκρισης αξιών: «τα υλικά αγαθά γι’ αυτούς είναι υποδεέστερα
της πατρίδας και γι’ αυτό πρέπει να θυσιάζονται. Έτσι καταξιώνεται η ιδέα της θυσίας, ως καθαρά πνευματικής αξίας, και υποβαθμί-ζονται οι υλικές αξίες. Και ενώ ποτέ δεν είναι βέβαιο το αποτέλεσμα μιας μάχης, οι μαχητές έχουν εμπιστο-σύνη στις δικές τους δυνάμεις που τις εκτρέφει πάντα
Τ
ία. Γι’ αυτό ακριβώς απέφυγαν τη ντροπή της δειλίας. Επέλεξαν τη θυσία τη στιγμή που μέσα τους άκμαζε
ενη ήττα.
«Έτσι θα παραμείνει η «φήμη» με την άφθαρτη μορφή της, δηλαδή η δόξα. Κι εδώ το Αθη-ναϊκό γόητρο, που γίνεται δόξα, καθίσταται μαρτυρία για το μέλλον. JAQUELINE DE ROMILLY
- 25 -
Θουκυδίδου,
Περικλέους «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» - ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΚΗΒΟΛΟΣ
- 26 -
Η καταξίωση και ο έπαινος των νεκρών
Δημιούργησαν το μεγαλείο της πόλεως
) ως ήρωες Κ έ ρ δισαν την "ἰσόρροπον εὐλογίαν"
Α π η λλάγησαν από το φόβο της κακοφημίας
Η τύχη τους στέρησε τη ζωή
β) ως πολεμιστές Δεν υποχώρησαν την ώρα της μάχης
δειξάν ή επιβεβαίωσαν την αρετή τους
) ως πολίτες Αφάνισαν τις ιδιωτικές αδικίες
Θυσίασαν τις απολαύσεις της ζωής
δ) ως ιδιώτες Δίκαιοι και άδικοι ή κακοί
Νέοι και μεγαλύτεροι
α

Πόθησαν την τιμωρία των εχθρών
γ
Πλούσιοι και φτωχοί

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου