H ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ ΑΠΟ ΠΗΓΕΣ

H γλώσσα του Καβάφη από πηγές


Η γλώσσα και η στιχουργική μορφή των ποιημάτων του Καβάφη ήταν ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι:
• ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης KAI της Αλεξάνδρειας
• εξαιρετικά λιτός λόγος, με ελάχιστα επίθετα (όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία, δεν είναι ποτέ συμβατικά, κοσμητικά επίθετα)
• ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. Η γλώσσα δεν αποκαλύπτει τα συναισθήματα
• εξαιρετικά σύντομα ποιήματα
• ιαμβικός ρυθμός αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί
• σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ομοιοκαταληξίας
• ιδιαίτερη σημασία στα σημεία στίξης: παίζουν ρόλο για το νόημα (πχ ειρωνεία) ή λειτουργούν ως οδηγίες απαγγελίας (πχ χαμήλωμα του τόνου της φωνής στις παρενθέσεις).
Τα πιο χαρακτηριστικά από τα ποιήματά του είναι τα: Τα τείχη, Τα παράθυρα, Τρώες, Κεριά, Περιμένοντας τους βαρβάρους, Ιθάκη, Θερμοπύλες, Φωνές, Απολείπειν ο θεός Αντώνιον και η Η σατραπεία.
Ο ποιητής
Ο Καβάφης, όπως κάθε ποιητής, λειτουργεί κυρίως μέσω των συμβόλων. Η τέχνη του είναι η συγκέντρωση αρχετύπων, που δίνουν ένα φευγαλέο υπαινικτικό νόημα στο λόγο του. Αντλεί μνήμες από το παρελθόν, από τη συλλογική ψυχή της φυλής και τις αποθέτει στο παρόν, ενίοτε ως προειδοποίηση για τα μελλούμενα. Είναι τέτοια η σχέση του με τη συλλογική ψυχή και τα περιεχόμενά της, που θεωρείται προδρομικός της σχέσης της λογοτεχνίας του 20ου αιώνα με τη συλλογική συνείδηση.[9]
Η συμβολιστική του τάση είναι έντονη και συνδυάζεται με λόγο λιτό αλλά διαχρονικά επίκαιρο. Η ειρωνική διάθεση, αυτό που αποκλήθηκε καβαφική ειρωνεία συνδυάζεται με την τραγικότητα της πραγματικότητας, για να καταστεί κοινωνικά διδακτική και οι ηδονιστικοί του προσανατολισμοί ανακατεύονται με κοινωνικές επισημάνσεις. Αναμφίβολα δεν είναι εύκολο να οριοθετήσει κανείς ξεκάθαρα σε θεματικούς κύκλους την ποιητική του Καβάφη. Η ιστορία ανακατεύεται με τις αισθήσεις και το στοχασμό σε μια ενιαία οντότητα, αυτήν πιθανώς που ο ίδιος ο Καβάφης προσδιορίζει ως «ενιαίο καβαφικό κύκλο», αλλά σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση, στον αμέσως επόμενο στίχο, η εναλλαγή δικαιώνει όσους χαρακτήρισαν την καβαφική ποίηση πρωτεϊκή.
Η γλώσσα των ποιημάτων του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του χρησιμοποιεί μια ιδιότυπη γλώσσα που κινείται ανάμεσα στη δημοτική και την καθαρεύουσα, εμπλουτισμένη παράλληλα με στοιχεία του πολίτικου ιδιώματος, δηλαδή του ιδιαίτερου γλωσσικού ιδιώματος της Κωνσταντινούπολης από την οποία κατάγεται ο ποιητής. Επιπλέον, ο ποιητής δε διστάζει να χρησιμοποιήσει στα ποιήματά του αυτούσιες φράσεις από κείμενα της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας. Η γλωσσική μορφή που προκύπτει από το συγκερασμό αυτό είναι αρκετά ξεχωριστή, αλλά δε θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος της έχει ως βάση τη δημοτική γλώσσα. Ο ποιητής δεν επιδιώκει να απομακρυνθεί από τη γνήσια λαϊκή γλώσσα και γι’ αυτό η καθαρεύουσα υπάρχει στο βαθμό μόνο που εξυπηρετεί την ακρίβεια της διατύπωσης και τη συντήρηση της πεζολογικής αίσθησης στο ύφος των ποιημάτων του.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο Καβάφης συνδυάζει τη δημοτική με λεκτικούς τύπους της καθαρεύουσας, και την παράλληλη παράθεση αρχαιοελληνικών στίχων, βρίσκουμε στο ποίημα «Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)». Εδώ ο ποιητής χρησιμοποιεί, όπως και στα περισσότερα ποιήματά του, κυρίως τη δημοτική γλώσσα την οποία εμπλουτίζει με λέξεις που προτιμά η καθαρεύουσα, όπως για παράδειγμα ανθέων, πετάχθηκεν, διαβάσθηκαν, υπέρ το δέον. Μιας και ο ποιητής μεταθέτει χρονικά τα ποιήματά του στο παρελθόν, η χρήση των γλωσσικών τύπων της καθαρεύουσας βοηθά στο να μας παραπέμψει ηχητικά σε μια προγενέστερη μορφή της γλώσσας μας. Άλλωστε, στο ποίημα αυτό ο ποιητής παραθέτει και σύντομες φράσεις από το επίγραμμα του Αισχύλου, ενισχύοντας την αίσθηση ότι ακούμε κι εμείς την ανάγνωση των επιγραμμάτων, όπως την άκουσαν και οι νέοι της Σιδώνος. Τα στοιχεία πάντως της καθαρεύουσας σε αυτό το ποίημα δεν είναι πολλά και κάποιες από αυτές τις λέξεις υπηρετούν την τέχνη του ποιητή νοηματικά, όπως η λέξη “ανθέων” που ομοιοκαταληκτεί με τη λέξη νέων, συνδυάζοντας πιο άμεσα την εικόνα των ευωδιαστών “ανθέων” με αυτή των αρωματισμένων νέων.
Ο Καβάφης, βέβαια, πέρα από την καθαρεύουσα και τα παραθέματα αρχαιοελληνικών κειμένων συνηθίζει να διανθίζει το λόγο του και με λέξεις ή φράσεις του ιδιώματος της Κωνσταντινούπολης. Για παράδειγμα στο πολύ γνωστό «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», διαβάζουμε τις φράσεις: να τον δώσει μια περγαμηνή, τον έγραψε τίτλους. Εδώ ο ποιητής χρησιμοποιεί την αιτιατική της προσωπικής αντωνυμίας αντί για τη γενική, εισάγοντας στο λόγο του το χαρακτηριστικό πολίτικο ιδιωματισμό. Κι ενώ για κάποιον άλλο ποιητή θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τυχαία χρήση του ιδιωματισμού, για τον Καβάφη δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Ο Καβάφης προσέχει κάθε λεπτομέρεια στα ποιήματά του γεγονός που σημαίνει ότι σκόπιμα χρησιμοποιεί το πολίτικο ιδίωμα, θέλοντας ίσως να εντάξει στο ποίημα την προσωπική του σφραγίδα, μιας και η πολίτικη καταγωγή είναι ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία που συνθέτουν την προσωπικότητα του ποιητή. Ενώ, δηλαδή, ο Καβάφης θα μπορούσε εύκολα να εξομαλύνει τη γλωσσική μορφή των ποιημάτων του, διατηρώντας μια καθαρότερη δημοτική έκφραση, δεν το κάνει καθώς αυτό θα σήμαινε την απομάκρυνση από την ποίησή του ουσιωδών στοιχείων της υπόστασής του. Ο Καβάφης είναι περήφανος για την πολίτικη καταγωγή του και γι’ αυτό διατηρεί στοιχεία του ιδιώματος της Πόλης τόσο στην καθημερινή του ομιλία – σύμφωνα με μαρτυρίες ανθρώπων που τον γνώριζαν – όσο και στην ποίησή του.
Κι ενώ στα ιστορικά ποιήματα ο Καβάφης κάνει συχνότερη χρήση της καθαρεύουσας, διατηρώντας μια επίφαση λεκτικής προσέγγισης προς το γλωσσικό μας παρελθόν, στα ποιήματα που αναφέρονται στο παρόν του ποιητή η γλώσσα γίνεται πλέον μια καθαρότερη δημοτική. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο ποίημα «Η πόλις», το οποίο δεν έχει ιστορικές αναφορές, η γλώσσα όχι μόνο είναι σχεδόν απαλλαγμένη από γλωσσικούς τύπους της καθαρεύουσας, αλλά περιέχει και ρήματα που παραπέμπουν σε μια πολύ καθημερινή χρήση της γλώσσας, όπως για παράδειγμα: ρήμαξες, χάλασες. Είναι λογικό στα ποιήματα που δεν έχουν συσχετισμούς με παλαιότερες εποχές και άρα εκφέρουν ένα πιο σύγχρονο λόγο, ο ποιητής να αισθάνεται ελεύθερος να χρησιμοποιήσει τη γνήσια δημοτική γλώσσα και να είναι πιο κοντά στο κοινό γλωσσικό αίσθημα.
Η γλώσσα των ποιημάτων του Καβάφη δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί ένα τυχαίο συνταίριασμα γλωσσικών τύπων και ιδιωματισμών, καθώς είναι γνωστό ότι ο ποιητής πρόσεχε και την παραμικρή λεπτομέρεια στα ποιήματά του. Επομένως, για κάθε γλωσσική επιλογή του ποιητή μπορούμε να αναζητήσουμε και ίσως να εντοπίσουμε και μια ιδιαίτερη αιτιολόγηση. Η δημοτική είναι σίγουρα η βασική γλωσσική του επιλογή μιας και ο ποιητής δεν είχε δεχτεί, παρά την αγάπη του για τον αρχαιοελληνικό μας πολιτισμό, να παρασυρθεί σε μια άγονη προσπάθεια αναβίωσης της αρχαίας ή αρχαιοπρεπούς ελληνικής γλώσσας, όπως είχε συμβεί με πολλούς λόγιους της εποχής του. Η καθαρεύουσα, από την άλλη, εξυπηρετεί αποτελεσματικά τον ποιητικό λόγο στα ιστορικά του ποιήματα, μεταφέροντας έντεχνα τον αναγνώστη σε ακούσματα παλαιότερων εποχών. Κάποτε, μάλιστα, ο Καβάφης δυσκολεύει το σύγχρονο αναγνώστη, κυρίως, όταν ως άνθρωπος των βιβλίων και της μελέτης, δεν περιορίζεται απλά σε γλωσσικούς τύπους της καθαρεύουσας, αλλά παραθέτει χωρία αρχαιοελληνικών κειμένων. Τέλος, η χρήση των πολίτικων ιδιωματισμών έρχεται να προσθέσει στα ποιήματα του Καβάφη την προσωπική σφραγίδα του ποιητή, φανερώνοντας πως πίσω από την ιδιαίτερη αυτή ποιητική έκφραση βρίσκεται ένας Αλεξανδρινός με πολίτικες ρίζες.


Read more: http://latistor.blogspot.com/2010/03/blog-post_18.html#ixzz1jMemFXab



Η γλώσσα της Ποίησης του Καβάφη
Ιδιότροπη είπαν τη γλώσσα του Καβάφη· για κακοπροφερμένη
δημοτική μίλησαν άλλοι… «Ανάγλυφα θεωρούνται όσα ποιήματα εξέχουν πάνω στο συμπαγές και αδιαπέραστο μάρμαρο της γλώσσας, δίνοντας την αίσθηση πως αποτελούν προβολές της.», έλεγε ο Δ.Μαρωνίτης και σ’ αυτά νομίζουμε πως δικαιωματικά ανήκουν τα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη.
Η αλήθεια όμως βρίσκεται στο ότι η γλώσσα του Καβάφη είναι προϊόν σύνθεσης, προϊόν συνειδητής επιλογής.
Συγκεκριμένα θα συνοψίζαμε τα χαρακτηριστικά της γλώσσας και
της μορφής των ποιημάτων του στα εξής:

- ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξάνδρειας. (Ας μη ξεχνάμε βέβαια και τη επιρροή της γλώσσας του απο τις ξένες γλώσσες της παιδείας του, τα Αγγλικά και τα Γαλλικά)

-εξαιρετικά λιτός λόγος, με ελάχιστα επίθετα (όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία, δεν είναι ποτέ συμβατικά, κοσμητικά επίθετα)

- ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής.

- ιαμβικός ρυθμός αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί

- σχεδόν ολοκληρωτική απουσία oμοιοκαταληξίας

- ιδιαίτερη σημασία στα σημεία στίξης: παίζουν ρόλο για το νόημα (π.χ. ειρωνεία) ή λειτουργούν ως οδηγίες απαγγελίας (πχ χαμήλωμα του τόνου της φωνής στις παρενθέσεις).
Η Μαργαρίτα Δαλμάτη είπε:
«Στη γλώσσα του Καβάφη δεν υπάρχει ούτε μία λέξη πλαστή, με
ψεύτικη λάμψη, με ξένα στολίδια. Γιατί εκείνος γνωρίζει τη μοναδική
αλήθεια: πως γλωσσοπλάστης μπορεί να είναι μονάχα ο λαός, όχι ο ποιητής. Μόνον εκείνο που περνά στο στόμα του λαού καθιερώνεται
γλωσσικά. Κάθε μεταβολή στη γλώσσα βγαίνει πάντα από μια ανάγκη, έχει λογική και συνέπεια.
Τίποτα το αυθαίρετο δεν υπάρχει στην πορεία της γλώσσας ενός λαού. Ο
ποιητής έρχεται και αξιοποιεί το γλωσσικό θησαυρό όπως έχει
διαμορφωθεί στο στόμα του λαού. Ο Καβάφης τα γνωρίζει αυτά, γι’ αυτό θα χρησιμοποιήσει λέξεις πραγματικά ωραίες και μουσικές, όπως
“φεγγερό” στις “Επιθυμίες”, “καταφρόνια” στο “Ένας Γέρος”,
“καταφορά”, “χωρίς περίσκεψιν χωρίς αιδώ”, στους “Τρώες”.»Η
γλώσσα είναι ζωντανή που σημαίνει πως βρίσκεται σε αδιάκοπο
ανασχηματισμό. Μια λέξη μπορεί να ζήσει χιλιάδες χρόνια, μπορεί ν’
αλλάξει, και να εξακολουθήσει τη ζωή της έτσι παραλλαγμένη, μπορεί
ακόμα να πεθάνει, να πάψει να ζει. Οι λέξεις όμως δεν πεθαίνουν ποτέ
από βίαιο θάνατο, πεθαίνουν πάντα φυσιολογικά. Αλλά από τη στιγμή που
μια λέξη πάψει να μιλιέται, ως τη στιγμή που θα πάψει να ζει,
μεσολαβεί ένα διάστημα, μικρό ή μεγάλο. Στο διάστημα αυτό, η λέξη
έχει πέσει σε λήθαργο περιμένοντας το θάνατο ή το θαύμα. Εδώ ακριβώς
είναι το μυστικό του Καβάφη: καμιά από τις λέξεις που μεταχειρίζεται δεν
είναι νεκρή [...]. »Υπάρχει συνέπεια στη γλώσσα του Καβάφη και
ομοιογένεια στην ιδιοτυπία της. Θα ήταν παράλογο να ζητάμε
ομοιομορφία αφού καλύπτει τόσο μεγάλο διάστημα στο χρόνο η ποίηση
αυτή. Μέσα σ’ άλλα πολύτιμα μαθήματα που μας έχει δώσει με το
έργο του ο Καβάφης, είναι και ο σεβασμός στη γλώσσα μας.
Που μας χρειάζεται περισσότερο από κάθε άλλη εποχή σήμερα, που από
παντού ακούμε με βαρβαρισμούς δεινούς τα ελληνικά».
Μορφή:
1) ποίηση απογυμνωμένη από παραδοσιακά λυρικά σχήματα, πεζολογική.
2) παραστατικότητα,
3) εξαιρετική γλωσσική ευστοχία,
4) υποβολή
5) ιδιότυπη γλώσσα, μακριά και απ' τη δημοτική της εποχής και από την
καθαρεύουσα .Συχνή χρήση όρων της καθαρεύουσας ως ηθελημένο, ίσως, πεζολογικό, ρεαλιστικό στοιχείο. Πολίτικοι ιδιωματισμοί.
6) Ο στίχος καλλιεργεί τα "αντιποιητικά", τα πεζολογικά στοιχεία.
7) Στίχος ελεύθερος, με άνισο αριθμό συλλαβών
8) Μέτρο χαλαρό ιαμβικό
9) Πολλές φορές φανερώνεται και η ομοιοκαταληξία - σαν παιχνίδι ή ειρωνεία.
10) Κάποτε ο στίχος κόβεται, διαλύεται στα δύο, σα να μην έχει δύναμη να ολοκληρωθεί.
11) Προσοχή και λεπτουργία ως την τελευταία λεπτομέρεια.(στίξη, παύσεις, περίοδοι)
12) Κομψότητα και καλαισθησία.

Ειδικά, στη ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ, στη μορφή: 1) ποίηση απογυμνωμένη από παραδοσιακά λυρικά σχήματα, πεζολογική ( απουσία ομοιοκαταληξίας, φόρτου σχημ. λόγου, καλολογικών επιθέτων, χρήση "αντιποιητικών" λέξεων-φάρμακα, φέρε κ.ά.)
2) παραστατικότητα (από τις προσωποποιήσεις, την ποιητ. αποστροφή, τη θεατρικότητα που επιτυγχάνεται, τις μεταφορές - πληγή, μαχαίρι).
3) γλωσσική ευστοχία ( η παράλληλη χρήση των λέξεων "σώμα"-"μορφή", το μόνο επίθετο στην κατάλληλη θέση -"φρικτό", η σύνταξη των δύο πρώτων στίχων)
4) υποβολή ( από τη χρήση της Κομμαγηνής, ως σύμβολο φθοράς, από τον εξομολογητικό τόνο του ποιήματος)
5) Τύποι καθαρεύουσας (εις, εν, δοτικές, ποιήσεως, ποιητού, άλγους)
6) Ιδιοτυπίες ( εγκαρτέρησι, κάμνουνε)
7) Στίχος ελεύθερος, με άνισο αριθμό συλλαβών. Μέτρο χαλαρό ιαμβικό (π.χ μέτρου καλό οι δυο πρώτοι στίχοι)
8) Προσοχή και λεπτουργία ως την τελευταία λεπτομέρεια.-στίξη, παύσεις, περίοδοι. ( οι άνω τελείες του τίτλου, οι παύλες στη β΄στροφή, η σύνταξη των δύο πρώτων στίχων, η επιλεκτικές επαναλήψεις στη β΄στροφή)
9) Κομψότητα και καλαισθησία. ( Γενικά μόνο μπορεί να υποστηριχθεί, με αναφορά σε λεξιλογικές επιλογές, προσεκτική χρήση γλωσσικών και σημείων στίξης, πιθανώς και σε χρήση τύπων καθαρεύουσας) « ΙΔΙΟΤΥΠΗ», «ΛΟΓΙΑ», «ΠΕΖΟΛΟΓΙΚΟ ΥΦΟΣ».